گره كور قره‌باغ؛ حق با آذربایجان است یا ارمنستان؟

ايراس: تقسيم‌بندي مرزي بين كشورهاي به جا مانده از شوروي سابق، مشكلات زيادي را برايشان به جا گذاشته و در واقع آسياي مركزي و قفقاز هميشه سرگردان بين اين يا آن امپراطوري بوده است. تاريخ گواه آن است كه بخشهای اصلی قفقاز جنوبی و همچنين داغستان تا دوره قاجاریه جزء خاک ایران بوده، اما طی جنگهای ایران و روس از ایران جدا شد و به روسیه تزاری پیوست، سپس نصيب شوروي شد و بعد از آن نيز به اسقلال رسيد،(1) پس از آن نيز كه استقلال خود را به دست آورد با مشكلات سرزميني و قوميتي شديد مواجه شد كه امروز گريبان بسياري از آنها را گرفته است. آنچه كه امروز بين آذربايجان و ارمنستان وجود دارد، به ويژه تهديدات اخير از ناحية آذربايجان عليه ارمنستان و در مقابل واكنش‌هاي تند مقامات ايروان عليه باكو، برآمده از همين اختلافات مرزي و قوميتي است كه از تقسيمات مرزي دوره شوروي ايجاد شده و دو همسايه همجوار را به دو دشمن خوني تبديل كرده است.

مقدمه
تقسيم‌بندي مرزي بين كشورهاي به جا مانده از شوروي سابق، مشكلات زيادي را برايشان به جا گذاشته و در واقع آسياي مركزي و قفقاز هميشه سرگردان بين اين يا آن امپراطوري بوده است. با نيم نگاهي به رويدادهاي200 سال گذشته متوجه مي شويم كه بخشهای اصلی قفقاز جنوبی و همچنين داغستان تا دوره قاجاریه جزء خاک ایران بود، اما در زمان فتحعلی‌شاه طی جنگهای ایران و روس از ایران جدا شد و به روسیه تزاری پیوست، سپس نصيب شوروي شد و بعد از آن نيز به اسقلال رسيد.(1) در واقع اين ميراث از تزارها به حكومت شوراها غلطيد و پس از آن نيز كه استقلال خود را به دست آورد با مشكلات سرزميني و قوميتي شديد مواجه شد كه امروز گريبان بسياري از آنها را گرفته است. جدال سرزميني آذربايجان و ارمنستان تنها يك نمونه از آنها است. اين دست به دست شدن سرزميني در قفقاز باعث شده تا قوميت هاي فراواني در آن پرورش پيدا كنند. اگر كل قفقاز شمالي و جنوبي را در نظر بگيريم قوميت هاي فراواني همچون «آذری، ارمنی»، گرجی، روسی، کردي، تالشی، آبخازي، لزگی، چرکسي، مغولي، اوستی، ترکي، یونانی، تاتي، تاتاري، آواري، چچنی، اینگوشي، کاباردینو، بالکاریا، تبرسانی و چند مورد كوچك ديگر را مي توان در آن ديد (2) كه اگر خطوط مرزها كمي اين سو و آن سو شود درگيري هاي قوميتي و ملي را به بار خواهد آورد. آنچه كه امروز بين آذربايجان و ارمنستان وجود دارد، به ويژه تهديدات نظامي اخير از ناحية آذربايجان عليه ارمنستان و در مقابل واكنش‌هاي تند مقامات ايروان عليه باكو، برآمده از همين اختلافات مرزي و قوميتي است كه از تقسيمات مرزي دوره شوروي ايجاد شده و دو همسايه همجوار را به دو دشمن خوني تبديل كرده است.

تغيير تركيب جمعيتي مرزهاي مصنوعي
بر اساس تقسیمات اداری شوروی سابق، قره‌باغ بخشی از جمهوری آذربایجان شمرده شد. در صورتي كه در اين منطقه ي 270 كيلومتري اكثريت جمعيت با ارامنه بود. البته سياست آذري زدايي در اين منطقه از دوره حاكميت كمونيست ها آغاز شد. چون قبل از جدایی قره‌باغ از ایران اکثر جمعیت آن را آذري ها تشکیل می دادند. به گونه اي كه در سال ۱۸۳۲ میلادی (تنها 4 سال پس از عهدنامه تركمنچاي) 8/64 از مردم قره‌باغ آذربايجاني بودند(1) اما سیاست روسها براي اسکان ارامنه در اين منطقه منجر به تغییر ترکیب جمعیتی شد. به شكلي كه از جمعیت ۱۹۲ هزار نفری قره‌باغ در سال ۱۹۸۸ میلادی ۷۶ درصد ارامنه و تنها ۲۳ درصد آذري بودند بقيه نيز تركيبي از روس ها و كردها بودند.(3) در زمان جنگ نيز كه از 1988 تا 1994 طول كشيد همين تعداد اندك از مسلمانان آذربايجاني كه اكثريت آنها از شيعيان بودند آواره شده و به آذربايجان گريختند. در واقع از سال ۱۹۸۸ يعني دوره اي كه زمزمه مي شد شوروي در حال فروپاشي و تقسيم اراضي است و قرار است قره‌باغ را به آذربايجان الحاق كند، نیروهای ارمنی برای تصرف این زمین‌ها دست به اسلحه بردند و سه سال پس از فروپاشی رسمي اتحاد جماهیر شوروی با اعلام آتش بس آن را در اختيار گرفتند كه هنوز روح مليت آذري در اين باره زخمي است. در اين جنگ 6 ساله بيش از 30 هزار نفر كشته و حدود يك ميليون نفر آواره شدند.(4)

گره كور قفقاز جنوبي
ارمنستان و آذربايجان در سال 1994 نتوانستند به نتيجه نهايي برسند به همين دليل به يك آتش بس نيم بند اكتفا كردند. در اين سال قره‌باغ از آذربايجان جدا شد و در پي شناسايي بين المللي برآمد. اما هنوز هيچ كشوري به استثناي ارمنستان آن را به رسميت نشناخته است. قره‌باغ حتي در سازمان ملل نيز بخشي از خاك آذربايجان محسوب مي شود.(5) از اين رو قره‌باغ به «گره كور باكو - ايروان» تبديل شده است كه به روابط اين دو سايه افكنده است. هر از گاهي نيز سخنان تند هر يك از مقامات باعث مي شود تا زخم كهنه سر باز كند. با اين وجود هر دو كشور به دنبال راه حلي هستند تا قره‌باغ از وضعيت سرگرداني كنوني خارج شود به همين منظور دولتمردان آذري ارمني در سال جاري ميلادي هفت بار با يكديگر مذاكره كرده اند كه آخرين بار در مونيخ آلمان رو در روي هم نشستند. اين نشست تكراري و بي‌حاصل در كنسولگري فرانسه در شهر مونيخ آلمان برگزار شد. در اين دور مذاكرات الهام علي‌يِف‌ و المار محمد ياروف، رئيس جمهور و وزير امور خارجه آذربايجان، سرژ سارگ‌سيان و ادوارد نعلبنديان، ‌رئيس جمهور و وزير امور خارجه ارمنستان، به همراه نمايندگان گروه مينسك سازمان امنيت و همكاري اروپا (امريکا، فرانسه و روسيه) شركت داشتند.
موضوع مذاكرات دور هفتم همچون مذاكرات پيشين در باره اوضاع كنوني قره‌باغ و ناگورنو و چشم انداز آينده آن بود. تفاوت موضوع مذاكره اين دوره با دوره هاي قبلي تنها چند واژه بود زيرا ماهيت بحث هماني بود كه طي حدود 25 سال گذشته تكرار شده است. از اين رو نمي توان چشم انداز روشني براي آن متصور بود. حتي اعضاي حاضر در جلسه نيز مي دانستند براي وصل كردن دو موضوع نچسب دور هم جمع شده اند و تنها نمايشي از رفتارهاي صلح جويانه را بازي مي كنند. شايد الهام علي‌يِف در اين باره شفاف تر از ديگران نظرات خود را بيان كرد و علنا گفت كه اميدي از اين نشست ندارد به همين خاطر اعلام كرد كه خود را براي جنگ با ارمنستان آماده مي كند. رئيس جمهور آذربايجان گفته بود در صورتی که مذاکراتش با رئیس جمهور ارمنستان به نتيجه اي ختم نشود، جمهوری آذربایجان آماده است تا با استفاده از زور ناحيه قره‌باغ را پس بگیرد.(6) وي تاكيد كرد كه آذربايجان نه امروز، نه فردا و نه 50 سال ديگر راضي به واگذاري استقلال به قره‌باغ نخواهد شد.(7)
بالاترين مقام سياسي آذربايجان تنها يك روز قبل از نشست 22 نوامبر در مونيخ تاكيد كرد كه در صورت شکست مذاکرات، گزینه دیگری غیر از «آزاد کردن سرزمین هایمان از راه نظامی» وجود نخواهد داشت. (8) به نظر مي آيد چنين سخناني به جز اينكه «ما همه مي دانم اين مذاكرات به شكست خواهد انجاميد» معناي ديگري نداشته باشد و الهام علي‌يِف به صراحت آن را اعلام كرد تا نشان بدهد در دنياي واقعيت به دنبال ژست ديپماتيك نمي گردد و نمي خواهد اداي يك سياستمدار مسالمت جو را در بياورد. علي‌يِف حتي براي ارمنستان خط و نشان كشيد و گفت كه ارتش ما نسبت به گذشته نيرومندتر شده است و اگر هزينه نظامي آذربايجان در سال 2003، 163ميليون دلار بود، در سال 2008 به يک ميليارد و 850 هزار دلار رسيده است و به دنبال اين هستيم تا در سال 2009 هزينه نظامي خود را افزايش دهيم. (9)بر اساس همين سخنان بود كه بي بي سي كه در بسياري از مواقع آتش بيار معركه است تيتر زد: «آذربايجان ارمنستان را به حمله نظامي تهديد كرد».

نتيجه‌گيري
قره‌باغ حتي قبل از فروپاشي شوروي نشان داد كه براي اختلاف‌افكني بين دو كشور تازه به استقلال رسيده جمهوري آذربايجان و ارمنستان داوطلب خوبي است. اين ناحيه گره كوري را در قفقاز جنوبي ايجاد كرده است كه به نظر مي آيد نمي توان راه حل مشخصي را دست كم تا آينده قابل پيش بيني متصور بود. از اين رو هر لحظه از اين منطقه بوي باروت به مشام مي رسد زيرا اين زخم كاري براي آذربايجان به «حيثيت سياسي» و «ابروي ملي» تبديل شده است كه كوتاهي درباره آن هر دولتي را در آذربايجان به بي ارادگي و ناتواني در بازگشت خاك از دست رفته به وطن متهم مي كند. در طرف ديگر قره‌باغ براي ارامنه رنگ قوميتي گرفته است. از اين رو ايروان هيچ علاقه اي براي از دست دادن اين خاك ندارد زيرا اگر چنين اتفاقي رخ بدهد قره‌باغ براي ارمنستان تبديل به يك «عقده قومي - ملي» مي شود. ارمنستان ممكن است با تركيه بر سر مساله نسل كشي ارامنه در جنگ جهاني دوم كنار بيايد اما با آذربايجان درباره موضوع قره‌باغ كنار نخواهد آمد. بنابراين به نظر مي آيد اين گره نه با دست باز مي شود نه با دندان، نه ديپلماسي مي طلبد و نه ستيز.

منابع و مآخذ
(1). https://en.wikipedia.org/wiki/Nagorno-Karabakh
(2). Ibid
(3). Ibid
(4). Ibid
(5). Ibid
(6). https://news.bbc.co.uk
(7). خبرگزاري ايسنا (https://www.ghatreh.com/news/2469344.html)
(8) . https://news.bbc.co.uk
(9). خبرگزاري ايسنا (https://www.ghatreh.com/news/2469344.html)
نويسنده: رضا حجت شمامي