میدان نقش جهان شکوه هنر ایرانی

راه های دﺳﺘﺮﺳﯽ: ﻣﯿﺪان ﻣﺮﮐﺰی ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن

ﻣﯿﺪان ﻧﻘﺶ ﺟﻬﺎن ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﺮوف ﺑﺎ ﻧﺎم ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﯿﺪان ﺷﺎه و ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ۱۳۵۷ اﯾﺮان ﺑﺎ ﻧﺎم رﺳﻤﯽ ﻣﯿﺪان اﻣﺎم، ﻣﯿﺪان ﻣﺮﮐﺰی ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﻠﺐ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﻘﺶ ﺟﻬﺎن ﻗﺮار دارد. ﺳﺎﯾﺮ ﻧﺎمﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﯿﺪان ﻧﻘﺶ ﺟﻬﺎن ذﮐﺮﺷﺪه ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از: ﻣﯿﺪان، ﻣﯿﺪان ﺑﺰرگ، ﻣﯿﺪان اﺻﻠﯽ ﺷﻬﺮ، ﻣﯿﺪان ﻧﻮ، ﻣﯿﺪان ﻗﺼﺮ، ﻣﯿﺪان ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ، ﻣﯿﺪان ﺑﺰرگ ﺷﺎﻫﯽ.

ﺑﻨﺎﻫﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﻮﺟﻮد در ﭼﻬﺎر ﻃﺮف ﻣﯿﺪان ﻧﻘﺶ ﺟﻬﺎن ﺷﺎﻣﻞ ﻋﺎﻟﯽﻗﺎﭘﻮ، ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺎه(ﻣﺴﺠﺪ اﻣﺎم) ﻣﺴﺠﺪ ﺷﯿﺦ ﻟﻄﻒاﷲ و ﺳﺮدر ﻗﯿﺼﺮﯾﻪ ﮐﻪ ورودی اﺻﻠﯽ ﺑﺎزارﭼﻪ اﺻﻔﻬﺎن اﺳﺖ. ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻨﺎﻫﺎ دوﯾﺴﺖ ﺣﺠﺮه دو ﻃﺒﻘﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﯿﺪان واﻗﻊ ﺷﺪهاﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﺮﺿﻪ ﺻﻨﺎﯾﻊ دﺳﺘﯽ اﺻﻔﻬﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ.

ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺘﺨﺘﯽ اﯾﺮان ﺻﻔﻮی ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷﻮد در ﻣﺤﻞ اﯾﻦ ﻣﯿﺪان ﺑﺎﻏﯽ ﮔﺴﺘﺮده و وﺳﯿﻊ وﺟﻮد داﺷﺘﻪاﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم«ﻧﻘﺶ ﺟﻬﺎن». اﯾﻦ ﺑﺎغ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺤﻞ اﺳﺘﻘﺮار ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎی دوﻟﺘﯽ و ﮐﺎخ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن ﺗﯿﻤﻮری و آقﻗﻮﯾﻮﻧﻠﻮﻫﺎ ﺑﻮد. در آن زﻣﺎن ﺑﺨﺶ ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﺑﺎغ، «در ﮐﻮﺷﮏ» ﻧﺎم داﺷﺖ. اﯾﻦ ﺑﺨﺶ در ﺿﻠﻊ ﻏﺮﺑﯽ ﻣﯿﺪان ﻧﻘﺶ ﺟﻬﺎن اﻣﺮوزی و در ﻣﺤﻞ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﺎخ ﻋﺎﻟﯽ ﻗﺎﭘﻮ ﻗﺮار داﺷﺘﻪاﺳﺖ. در دوران ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن، دﺳﺖ ﮐﻢ ﺑﺨﺸﯽ از ﺑﺎغ ﻧﻘﺶ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻪ ﻣﯿﺪان» ﮐﻮﺷﮏ ﺑﻮده اﺳﺖ. ﻣﯿﺪان ﮐﻮﺷﮏ، ﺟﺎﯾﮕﺎه اﻋﺪام ﻣﺤﮑﻮﻣﺎن ﺑﻪ اﻋﺪام و ﺑﺮﮔﺰاری ﺑﺮﺧﯽ از آﯾﯿﻦﻫﺎی رﺳﻤﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﺟﺸﻦ ﻧﻮروز ﺑﻮده اﺳﺖ.

از اﺑﺘﺪای ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس اول، ﺳﻄﺢ ﻣﯿﺪان در اﻧﺪازه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﻣﯿﺪان ﮐﻮﺷﮏ ﺳﺎﺑﻖ ﺗﺴﻄﯿﺢ ﺷﺪه و ﺑﺎرﻫﺎ آﯾﯿﻦ ﭼﺮاﻏﺎﻧﯽ و آﺗﺶﺑﺎزی در آن ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪهاﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن، ﺑﻨﺎی ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻓﻌﻠﯽ را در دوره ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس اول و ﺑﻪ ﺳﺎل ۱۰۱۱ ﻗﻤﺮی داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ اﺳﺘﺎد ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ و اﺳﺘﺎد ﻋﻠﯽاﮐﺒﺮ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ، ﻧﺎم دو ﺗﻦ از ﻣﻌﻤﺎراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺪان را ﻃﺮحرﯾﺰی ﻧﻤﻮده و آن را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻓﻌﻠﯽ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎده اﻧﺪ. ﻧﺎم اﯾﻦ دو ﻣﻌﻤﺎر ﺑﺮ ﺳﺮدر ﺑﻨﺎﻫﺎی ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﯽ ﻣﯿﺪان ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد.

ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻃﺮاﺣﯽ و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ اﺟﺮای ﺑﻨﺎﻫﺎی اﻃﺮاف ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺷﯿﺦ ﺑﻬﺎﯾﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ. ﺑﺮ روی ﻫﻢ رﻓﺘﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﯿﺪان، ﮐﻪ از آن ﺑﺎ ﻧﺎم ﻣﯿﺪان اﯾﺮاﻧﯽ ﻧﺎم ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﯿﻮﻧﺪی از ﺑﺎزار، ﻣﺮﮐﺰ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و ﻣﺤﻞ ﻣﺬﻫﺒﯽ(ﻣﺴﺠﺪ) اﺳﺖ، ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﺪان ﻧﻘﺶ ﺟﻬﺎن ﻧﯿﺰ در اﺻﻔﻬﺎن در ﻣﯿﺪان ﮐﻬﻨﻪ ﯾﺎ ﻫﻤﺎن ﻋﺘﯿﻖ ﮐﻪ اﻟﮕﻮی اﺻﻠﯽ ﻣﯿﺪان ﻧﻘﺶ ﺟﻬﺎن و ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع از ﻣﯿﺪان اﺳﺖ، در ﯾﺰد در ﻣﯿﺪان اﻣﯿﺮﭼﺨﻤﺎق، در ﻗﺰوﯾﻦ در ﻣﯿﺪان ﺷﺎه و در ﺗﺒﺮﯾﺰ در ﻣﯿﺪان ﺻﺎﺣﺐ آﺑﺎد دارای ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ.

اﯾﻦ ﻣﯿﺪان در ﺳﺪه ﯾﺎزدﻫﻢ ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی(ﺳﺪه ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﯿﻼدی) ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﯿﺪانﻫﺎی ﺟﻬﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ. ﺷﻮاﻟﯿﻪ ژان ﺷﺎردن ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﻣﯿﺪان ﻧﻘﺶ ﺟﻬﺎن را زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﻣﯿﺪان دﻧﯿﺎ داﻧﺴﺘﻪاﺳﺖ. در دوره ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﺰرگ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن او، اﯾﻦ ﻣﯿﺪان در روزﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﺸﻦﻫﺎی ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺑﺮﭘﺎ ﺑﻮد، ﻣﺤﻞ ﺑﺎزی ﭼﻮﮔﺎن، رژه ارﺗﺶ، ﭼﺮاﻏﺎﻧﯽ، و ﻧﻤﺎﯾﺶﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻮده و در ﺳﺎﯾﺮ روزﻫﺎ ﻣﺤﻞ ﮔﺮدش و ﺧﺮﯾﺪ ﻣﺮدم ﺑﻮده اﺳﺖ.

دو دروازه ﺳﻨﮕﯽ ﭼﻮﮔﺎن از آن دوره ﻫﻨﻮز در ﻣﯿﺪان ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻧﺠﺎم ورزش ﭼﻮﮔﺎن در آن دوره ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮﯾﻦ دروازه ﭼﻮﮔﺎن دﻧﯿﺎﺳﺖ. ﻃﺮح اﯾﻦ ﻣﯿﺪان ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ در ﻧﺤﻮه اﺟﺮای ﺑﺎزی ﭼﻮﮔﺎن ﺗﺄﺛﯿﺮ داﺷﺘﻪاﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﯿﻦﻫﺎی ورزﺷﯽ ﻫﺎرﻟﯿﻨﮕﺎم و ﺳﺎﯾﺮ زﻣﯿﻦﻫﺎی ﭼﻮﮔﺎن ﻣﻌﺮوف، ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ از روی اﯾﻦ ﻣﯿﺪان ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ. اﯾﻦ ﻣﯿﺪان ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺤﻞ ﺑﺮﮔﺰاری ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎزارﻫﺎی ﻋﻈﯿﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ. یکی از اولین مراسم رسمی که در این میدان برگزار شده‌است، بازگشت پیروزمندانه امام قلی خان از فتح جزیره هرمز به پایتخت (اصفهان) بوده‌است. شاردن نقل می‌کند که در مواقع جشن، تا پنجاه هزار چراغ در میدان روشن می‌شده‌است. شرح مفصل این میدان را جهانگردان نامدار اروپایی مانند شوالیه شاردن، ژان باتیست تاورنیه، پیترو دلاواله، سانسون، انگلبرت کمپفر و دیگران که از روزگار صفوی به بعد از اصفهان دیدن کرده‌اند، به‌دست داده‌اند و همه آنان زیبایی میدان را ستوده‌اند.

ﭘﺲ از ﭘﯿﺮوزی اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ، اﯾﻦ ﻣﯿﺪان ﻣﺤﻞ ﺑﺮﮔﺰاری ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ و اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ. ﻏﯿﺮ از اﺑﻨﯿﻪای ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ، ﯾﺎدﺑﻮدﻫﺎی دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ در ﻣﯿﺪان ﻧﻘﺶ ﺟﻬﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﮐﺎرﺑﺮد ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده و از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪاﻧﺪ.

ﺳﺮﺳﺘﻮنﻫﺎی ﻣﺮﻣﺮﯾﻦ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻً از ﺗﺨﺖ ﺟﻤﺸﯿﺪ ﺷﯿﺮاز ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ (اﻣﺮوزه ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﭼﻬﻠﺴﺘﻮن ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه و دﯾﮕﺮی در ﻣﻮزه اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺗﻬﺮان ﻗﺮار دارد)۱۱۰ ﻋﺮاده ﺗﻮپ اﺳﭙﺎﻧﯿﺎﯾﯽ (ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻓﺘﺢ ﺟﺰﯾﺮه ﻫﺮﻣﺰ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ اﻣﺎم ﻗﻠﯽ ﺧﺎن) ﻣﯿﻠﻪ ﻗﭙﻖ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ﭼﻬﻞ ﻣﺘﺮ در ﻣﺮﮐﺰ ﻣﯿﺪان( ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﮐﻠﯽ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪاﺳﺖ )و ﻧﯿﺰ ﺑﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﻋﺘﯽ اروﭘﺎﯾﯽ در آن ﻧﺼﺐ ﺷﺪه ﺑﻮده از آنﺟﻤﻠﻪاﻧﺪ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﺠﺎورت ﻣﺴﺠﺪ ﺷﯿﺦ ﻟﻄﻒاﷲ، ﻣﺪرﺳﻪای ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺪرﺳﻪ ﺧﻮاﺟﻪﻣﻠﮏ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﺪرﺳﻪ ﺷﯿﺦ ﻟﻄﻒاﷲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪاﺳﺖ.

در دوران ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ ﻣﯿﺪان و اﻃﺮاف آن از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ و ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد اﻣﺎ در دوران ﭘﻬﻠﻮی ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺑﻨﺎﻫﺎی ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﯿﺪان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻣﻞ ﺗﻌﻤﯿﺮ و ﺑﺎزﺳﺎزی ﺷﺪﻧﺪ. ﺗﺎ اﻣﺮوز ﮐﺎر ﺑﺎزﺳﺎزی و ﺗﻌﻤﯿﺮ اﯾﻦ ﺑﻨﺎﻫﺎ ﺑﺼﻮرت ﻣﺪاوم اﻧﺠﺎم ﻣﯿﺸﻮد. ﻣﯿﺪان ﻧﻘﺶﺟﻬﺎن در ﺗﺎرﯾﺦ ۸ ﺑﻬﻤﻦ ۱۳۱۳ در ﻓﻬﺮﺳﺖ آﺛﺎر ﻣﻠﯽ اﯾﺮان ﺛﺒﺖ ﺷﺪهاﺳﺖ.

ﻣﯿﺪان ﻧﻘﺶ ﺟﻬﺎن در اردﯾﺒﻬﺸﺖ ۱۳۵۸ و ﺟﺰء ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آﺛﺎر اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﯿﺮاث ﺟﻬﺎﻧﯽ ﯾﻮﻧﺴﮑﻮ ﺑﻪ ﺛﺒﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ.

اﮔﺮ ﮔﺬرﺗﺎن ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن زﯾﺒﺎ اﻓﺘﺎد ﺑﺎزدﯾﺪ از اﻣﺎﮐﻦ زﯾﺮ را از ﯾﺎد ﻧﺒﺮﯾﺪ: ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺷﯿﺦ ﻟﻄﻒ اﷲ ﺷﺎه ﺟﻤﻌﻪ، ﭼﻬﻞ ﺳﺘﻮن، ﻋﺎﻟﯽ ﻗﺎﭘﻮ، ﭘﻞ ﺧﻮاﺟﻮ، ﺳﯽ و ﺳﻪ ﭘﻞ، ﺑﺎزار ﻗﯿﺼﺮﯾﻪ، آﺗﺸﮕﺎه، ﻣﻨﺎرﺟﻨﺒﺎن، ﻣﯿﺪان ﻋﺘﯿﻖ، ﺣﻤﺎم ﺟﺎرﭼﯽ، ﺣﻤﺎم ﺷﯿﺦ ﺑﻬﺎﺋﯽ، ﺧﺎﻧﻪ ﺷﯿﺦ ﺑﻬﺎﺋﯽ، ﭘﻞ ﭼﻮﺑﯽ، ﭘﻞ ﻣﺎرﻧﺎن، ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺧﺎﻧﻪ، ﻗﻠﻌﻪ ﺳﺎروﯾﻪ، ﮐﺎخ ﻫﺸﺖ ﺑﻬﺸﺖ، ﮐﻠﯿﺴﺎ و ﻣﺤﻠﻪ واﻧﮓ، ﻣﻨﺎره ﺑﺎغ ﻗﻮﺷﺨﺎﻧﻪ، ﻣﻨﺎره دراﻟﻀﯿﺎﻓﻪ، ﻣﻨﺎره ﺳﺎرﺑﺎن، ﻣﻨﺎره ﻋﻠﯽ، ﻋﺼﺎرﺧﺎﻧﻪ، ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺸﺮوﻃﻪ، ﺗﺎﻻر اﺷﺮف، ﺑﺮجﮐﺒﻮﺗﺮ ﺧﺎﻧﻪ، ﮐﻮه ﺻﻔﻪ، ﺑﺎغ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن، اﮐﻮارﯾﻮم اﺻﻔﻬﺎن، ﺑﺎغ ﮔﻠﻬﺎ، ﺑﺎغ ﻣﻮزه ﭘﺮواﻧﻪ ﻫﺎ، ﺑﺎغ ﺧﺰﻧﺪﮔﺎن، ﻣﺎدی ﻧﯿﺎﺻﺮم، ﻣﻮزه آب، آراﻣﮕﺎه ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰی، ﺳﺮای ﺑﺪﯾﻊ، ﭘﺎرک ﻧﺎژوان، ﻣﻨﺎره ﭼﻬﻞ دﺧﺘﺮان، ﻋﻤﺎرت رﮐﯿﺐ ﺧﺎﻧﻪ، آراﻣﮕﺎه ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ، ﮐﺎرواﻧﺴﺮای ﻋﺒﺎﺳﯽ، ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻼﺑﺎﺷﯽ، ﺧﺎﻧﻪ اﻣﯿﻦ اﻟﺘﺠﺎر، ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺨﺮدی، ﺧﺎﻧﻪ دﻫﺪﺷﺘﯽ، ﺧﺎﻧﻪ ﻗﺰوﯾﻨﯽ ﻫﺎ، ﺧﺎﻧﻪ ﺣﻘﯿﻘﯽ، ﺧﺎﻧﻪ ﺷﯿﺦ داراﻟﺴﻼم، ﺧﺎﻧﻪ ﮐﯿﺎﻧﭙﻮر، ﺧﺎﻧﻪ وﺛﯿﻖ اﻧﺼﺎری، ﺧﺎﻧﻪ ﺷﻬﺸﻬﺎﻧﯽ، ﺧﺎﻧﻪ ﺳﻮﮐﯿﺎس، ﺧﺎﻧﻪ ﺟﻨﺎب، ﺧﺎﻧﻪ دﮐﺘﺮ اﻋﻠﻢ، ﻣﺪرﺳﻪ ﭼﻬﺎرﺑﺎغ و در ﻫﻤﻪ اﯾﺎم ﺳﺎل ﺑﺎﻻﺧﺺ ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ اﯾﻨﺠﺎ ﺳﻔﺮ ﮐﺮد.