اثر تخریبی آلودگی هوا در کودکان، مهلک‌تر از فضای مجازی نیست

دکتر علی قاسمیان، متخصص اطفال در خصوص آلودگی هوا و سبک زندگی سالم در کودکان گفت: امروزه آلودگی هوا به یکی از معضلات پیچیده و البته همیشگی در زندگی انسان تبدیل شده است.

انتشار گاز‌های گلخانه‌ای، ریز ذرات معلق در هوا و سموم طی دهه‌های متمادی و از نیمه قرن بیستم میلادی تا کنون هر سال بیشتر شده است. انتشار این آلاینده‌ها همزمان تغییراتی منفی در زیست بوم انسان و جانوران ایجاد کرده اند.

تحقیقات فراوانی انجام شده اندو در حال انجامند که همگی گواه آن هستند که ذرات ریز معلق در هوا، گاز‌های گلخانه‌ای و سموم بر ذره ذره وجود انسان تاثیرات مخربی دارند.

پژوهش‌های بسیاری، رابطه میان آلودگی هوا و افزایش بیماری‌های پوستی، گوارشی، قلبی - تنفسی، اختلالات روانی و عصبی- مغزی را اثبات کرده اند.

بر این اساس آلودگی هوا علاوه بر این که سبب تشدید عوارض بیماری در بیماران تنفسی یا قلبی و... می شود، به خودی خود یک عامل اصلی بروز و افزایش بیماری‌های تنفسی و قلبی در افراد سالم در آلودگی هوا است.

تلخ‌ترین یافته پژوهش‌ها، تاثیر مخرب این آلاینده‌ها بر سلول‌ها و تغییر منفی ماندگار در محتوای ژنتیکی سلول‌ها است. به عبارتی آلودگی هوا، تهدید کننده سلامتی انسان و تهدید کننده سلامتی و آینده جوامع انسانی است.

او گفت: همان طور که می‌دانید، ریه‌ها مسئول جذب اکسیژن هوا و دفع دی اکسید کربن خون هستند و سیستم تنفسی اولین بخش از بدن انسان است که در تماس مستقیم با آلودگی هوا قرار می‌گیرد.

انسان بالغ، در دقیقه بین ۱۲ تا ۱۸ بار و روزانه نزدیک به ۲۳ هزار بار تنفس می‌کند و تقریباً به ۱۵ کیلوگرم هوا در روز نیاز دارد.

ظرفیت تصفیه ریه انسان برای این مقدار از تبادل هوا محدوده مشخصی دارد؛ پس در صورتی که غلظت آلاینده‌های هوا فراتر از توان تصفیه‌ای ریه باشد، آلاینده‌ها حدف نشده و وارد جریان خون می‌شوند.

در راستای تماس هر کدام از آلاینده‌ها با پوست و مخاط یا ورود آن‌ها به خون و بدن، مجموعه‌ای از عوارض حاد یا مزمن ایجاد می شوند.

او گفت: گستره‌ای از عوارض، از تحریک گذرای پوست یا مخاط، چشم، بینی و ریه‌ها گرفته تا اختلال در انتقال اکسیژن به بافت‌های بدن و کم اکسیژنی بافتی و در نهایت تخریب سلولی و تغییر ژن ها... قابل ایجاد است که علائمی مانند ضایعات پوستی، اشک ریزی چشم، آبریزش بینی، عطسه، سرفه، افزایش ضربان قلب، افزایش فشار خون، کاهش ظرفیت تنفسی تا آسم، برونشیت، سکته قلبی و در نهایت ناباروری و سرطان قابل انتظار است.

هرچه تعداد آلاینده‌ها در هوا متنوع‌تر، سطح آلایندگی بالاتر، ساعات در تماس بودن با هوای آلوده در شبانه روز بیشتر و تعداد روز‌های فعال در هوای آلوده پرشمارتر باشد، علاوه بر آثار و عوارض حاد در بافت‌های بدن، احتمال ابتلا به بیماری‌های مزمن در اعضای بدن و عوارض ماندگار در نسل انسان بیشتر می شود.

آلودگی هوا بیشترین تخریب و تاثیر منفی را بر سلامت کودکان دارد

او گفت: کودکان به دلیل این که نسبت به بزرگسالان تعداد تنفس بیشتری دارند، در معرض میزان بیشتری از آلاینده‌ها قرار دارند و به همان نسبت مقدار بیشتری از آلاینده ها، به خون و بدنشان وارد می شود.

در رسانه‌ها و حتی مجامع علمی، به افزایش بروز ضایعات پوستی، حساسیت‌های چشمی - تنفسی و بیماری آسم کودکان در اثر آلودگی هوا، مکرر اشاره و پرداخته شده است. با اپیدمی ویروس کرونا و شیوع بیماری کووید به نقش آلودگی هوا در افزایش احتمال ابتلا به کووید و تشدید علایم و عوارض بیماری کووید نیز اشاره شده است.

او گفت: اما متاسفانه به اثرات مخرب و عوارض ماندگار آلودگی هوا در جسم و روان کودکان کمتر پرداخته شده است. به عنوان مثال، به آلاینده سرب موجود در هوا اشاره می کنم. به علت تعداد تنفس بیشتر، میزان بیشتری از سرب وارد ریه‌ها، خون و بافت‌های بدن کودکان می‌شود. از دیگر سوی، در کودکان با جثه کوچکتر و درصد آلایندگی بیشتر، سلول‌های بدن کودکان، بیشتر و جدی‌تر در معرض آثار تخریبی سرب قرار می‌گیرند.

حال، اگر در نظر بگیریم که در اعضای بدن در حال رشد کودکان، سلول‌های در حال تکثیر بیشتری وجود دارد و ارگان‌هایی مانند مغز و اعصاب همچنان در حال تکامل هستند، اثرات تخریبی سرب در سلامت جسمی و اختلالات تکاملی کودکان بهتر درک می شود.

قاسمیان در خصوص عارضه‌های قلبی کودکان بر اثر آلودگی هوا گفت: در مورد ارتباط آلودگی هوا با بیماری‌های قلبی کودکان پژوهش‌های بسیاری در کشور‌های مختلف انجام شده است.

جمع بندی و مقایسه نتایج این پژوهش‌ها، افزایش بروز بیماری‌های قلبی کودکان در مناطق با آلودگی زیاد هوا را تایید می کنند. این افزایش بیماری‌های قلبی در کودکان چند عاملی و یکی از عوامل آن، آلودگی هوا است.

در ضمن توجه به این نکته بسیار مهم است که الگوی شایع بیماری‌های قلبی در کودکان با الگوی شایع در بزرگسالان متفاوت است.

در بزرگسالی گرفتگی عروق خون رسان قلب و در اصطلاح سکته قلبی الگوی شایع است. به عبارتی در بزرگسالان علامت شایع درگیری‌های قلبی پر سرو صدا است. درد ناگهانی قفسه سینه و حملات سکته قلبی است؛ اما در مورد کودکان، نباید انتظار وقوع حملات قلبی با الگوی بزرگسالی یعنی درد قفسه سینه و سکته قلبی را داشته باشیم.

باید مراقب باشیم تا به اشتباه در والدین اضطراب و نگرانی ایجاد نکنیم که هر لحظه ممکن است مانند بزرگسالان، قفسه سینه فرزندشان درد بگیرد و دچار سکته قلبی بشوند. بلکه به جای ایجاد نگرانی برای والدین، بهتر است به آن‌ها آگاهی بدهیم.

بهتر است به والدین یادآور شویم که افزایش بیماری‌های قلبی در کودکان در مناطقی با هوای آلوده، به این معنا است که آلودگی هوا یکی از عواملی است که فرآیند‌ها و شرایط زمینه ساز بیماری‌های قلبی را از سنین پایین تری آغاز می‌کند و در نهایت موجب افزایش بیماری‌های قلبی در سنین جوانی و میانسالی فرزندشان خواهد شد.

با این نگاه به والدین آگاهی می دهیم که با یک فرآیند مزمن روبه‌رو هستند که ممکن است در کودکانشان شروع شده و کاملا بی سر و صدا ادامه داشته باشد.

والدین باید مراقبت هایشان را بیشتر و آگاهانه کنند تا بتوانند روند این فرآیند مزمن، مخرب و بی صدا را کند و حتی متوقف کنند.

آلودگی هوا، تنها عامل زمینه ساز این فرآیند مخرب نیست؛ بلکه عاملی است در کنار دیگر عوامل، عواملی مانند چاقی، تحرک کم و تغذیه ناسالم که می تواند سلامت فرزندانشان را تهدید کند.

یکی از فرآیند‌هایی که در کودکان ساکن مناطق با آلودگی هوا، در حال افزایش است، فشار خون بالا است.

هر چند در پژوهش‌های متعدد و معتبری ارتباط قطعی آلاینده‌های هوا با افزایش فشار خون در کودکان اثبات شده است؛ آمار‌های به دست آمده از تحقیقات متعددی، شیوع معنی دار بیماری فشار خون در کودکان ساکن مناطق باآالودگی زیاد هوا را گزارش و تایید می‌کنند؛اما، در رسانه‌ها و مجامع علمی کشور، کمتر به این مهم پرداخته شده است.

به نظر می‌رسد نیازمند یک یادآوری و آگاه سازی رسانه‌ای هستیم تا هم پزشکان و هم والدین به فشار خون در کودکان توجه ویژه داشته باشند.

به جهت دشوار بودن کنترل فشار خون در کودکان، در اکثر معاینات و ویزیت‌های کودکان، فشار خون اندازه گیری نمی شود و این یک اهمال و غفلت جبران ناپذیر است.

او گفت: به نظر می‌رسد، با افزایش آگاهی و حس مطالبه گری در والدین، بشود تا حدودی این کمبود را جبران کرد تا ان شاءالله یک برنامه ملی و سراسری پایش فشار خون در کودکان، برنامه ریزی و اجرایی شود.

برای کاستن از اثرات مخرب آلاینده‌های هوا بر سلامت فرزندان - جدای از انتظار برای تمهیدات و مدیریت مسئولان - رعایت نکات و اقداماتی پیشگیرانه بسیار مفید و کمک کننده است.

آموختن و داشتن سبک زندگی سالم، موثرترین راهکار برای کاستن از اثرات تخریبی آلودگی هوا بر سلامتی است.

برای داشتن یک سبک زندگی سالم، نخست والدین باید یک برنامه درست زندگی، متناسب با شرایط فرهنگی و اقتصادی خانواده برای کودکان تنظیم و فراهم کنند.

سبک و روش سالم زندگی، داشتن خواب کافی شبانه، برنامه منظم خواب و بیداری، فعالیت بدنی کافی روزانه، تغذیه سالم، ورزش منظم، حمایت عاطفی والدین، پرهیز از آلودگی‌های روانی، امنیت محیط زندگی و آموزش، پرهیز از آلودگی‌های محیطی و صوتی و... است.

او گفت: اگر شما کودکتان را برای ساعتی، به مناطقی از شهر ببرید که میزان آلودگی هوا بیش از محل سکونت شما است، بعد از حضور ساعتی در این مناطق، اگر فشار خون فرزندتان اندازه گیری شود، احتمالا با افزایش آن روبه‌رو می‌شوید. عموما در چنین شرایطی توصیه می شود کودکان را به مناطق با هوای بسیار آلوده نبرید.

اما این توصیه درست، کافی نیست وشرایط زمینه ساز بیماری قلبی در کودکان به علت آلودگی هوا مانند فشار خون بالا، برطرف نمی‌شود.

کودکان در حالت استراحت، تعداد تنفس بیشتری نسبت به بزرگسالان دارند، در زمان فعالیت، تنفس و تبادل هوا بیشتر و بیشتر می شود. از آن جا که کودکان همواره در حال جنب و جوش هستند، پس بیشتر از بزرگسالان آلاینده‌ها را جذب می‌کنند و دچار اثرات تخریبی آن می‌شوند؛ حتی اگر کودک را از خانه خارج نکنیم یا به مناطق آلوده‌تر نبریم.

یعنی صرفا سکونت کودکان در شهر‌های با آلودگی هوا، حتی با رعایت توصیه‌های عدم خروج از خانه یا نرفتن به مناطق آلوده‌تر، زمینه ساز افزایش فشار خون بالا و خدای نکرده بیماری‌های قلبی در سنین جوانی و میانسالی خواهد بود. این جا است که نقش سبک سالم زندگی مشخص می شود.

تا زمانی که در مناطق با هوای آلوده زندگی می کنیم، اثرات مخرب آلاینده‌ها، ادامه دارند و به کارگیری روش درست زندگی است که این تاثیرات مخرب را کند و شاید متوقف می‌کند.

کودکی که در معرض آلودگی هوا است؛ اگر چاق باشد، غذای ناسالم و فست فود بخورد، کم تحرک باشد و در محیط نامناسب عاطفی یا سرشار از آلودگی صوتی زندگی کند، آثار تخریبی آلاینده‌ها در سلامتش، بیشتر می شود.

واقعیت‌های انکارناپذیر این است که تعداد شهر‌ها و حتی روستا‌هایی که به آلودگی هوا دچار نباشند، روز به روز کمتر می شوند؛ بسیاری از افراد هم امکان تغییر محل سکونت به مناطق بدون آلودگی هوا را ندارند.

مدیریت و کنترل آلاینده‌های هوا از عهده شهروندان خارج است. پس والدین باید آگاه باشند که اثرات مخرب آلاینده‌های هوا حتمی و پابرجا است و وظیفه دارند آگاهانه و هوشمندانه با پیروی از یک روش سالم زندگی از تشدید این اثرات تخریبی آلاینده‌ها پیشگیری کرده، برای کاهش اثرات تخریبی آلاینده‌ها در کودکانشان تلاش کنند.

در خصوص سبک درست زندگی، باید والدین عزیز را در مورد کاربرد گوشی موبایل، تبلت و حتی تلویزیون توسط کودکان آگاه کنیم.

اگر قرار است یک برنامه ریزی درست برای دقایق زندگی کودک داشته باشیم و کودک در شبانه روز برنامه خواب و بیداری منظم، خواب کافی شبانه، فعالیت بدنی روزانه مکفی و آداب درست تغذیه‌ای را رعایت کند، نخست باید مقدار و ساعات استفاده از موبایل، کامپیوتر و تلویزیون را برای کودک کنیم.

اگر چند علت برای پیروی نکردن کودک از سبک سالم زندگی بشماریم، نخستین آن کاربرد نامناسب کودک از موبایل، تبلت و کامپیوتر است.

گواه این موضوع دوران اپیدمی کووید است؛ در این دوران، اشتغال بیشتر کودکان با موبایل، کامپیوتر و تلویزیون، سبک سالم زندگی بسیاری خانواده‌ها و کودکان را برهم زد و نماد آن افزایش شیوع چاقی، اختلالات تکاملی و ناهنجاری‌های حرکتی در کودکان است.

در سبک سالم زندگی علاوه بر "تنظیم برنامه خواب و بیداری" و "رعایت خواب کافی شبانه"، "تغذیه سالم" کودکان بسیار مهم است؛ به عبارتی اگر آلاینده را "سم" در نظر بگیریم، غذا‌های سالم نقش "ضد سم" را ایفا می‌کنند.

در مورد تغذیه سالم پرهیز از غذا‌های کنسروی و فست فود‌ها، نوشیدن مکرر و فراوان آب و مایعات سالم و خوردن میوه و سبزیجات بسیار مهم است.

آنتی اکسیدان‌های موجود در انواع میوه و سبزی نقش حیاتی در بدن دارند.

میوه‌ها و سبزیجات تازه، از مواد غذایی بسیار مهم هستند که هنگام تشدید آلودگی هوا باید به مقدار زیاد در برنامه غذایی روزانه گنجانده شود.

در کنار نوشیدن فراوان و مکرر آب، نوشیدن شیر در شرایط آلودگی هوا برای کاهش صدمات آلاینده‌ها بسیار ضروری است و بهتر است حداقل ۳ تا ۴ لیوان شیر یا معادل آن از دیگر لبنیات در برنامه غذایی روزانه کودک گنجانده شود.

او گفت: به خاطر شرایط نامناسب اقتصادی کنونی، نمی توانیم در مورد مصرف منظم غذا‌های دریایی و ماهی‌های روغنی نظیر ماهی آزاد و سالمون توصیه‌ای داشته باشم و صرفا یادآوری می کنم، اگر در برنامه غذایی کودک سهم فست فود وجود دارد، به جای سهم غذا‌های آماده، پروتئین‌های دریایی گنجانده شود.

در پایان قاسمیان بر برنامه منظم ورزشی برای کودکان تاکید کرد؛ چرا برای تمام خانواده‌ها با هر سطح اقتصادی فراهم کردن نوعی از آن حتی در محیط خانه، امکان پذیر است و انجام منظم ورزشِ متناسب با سن کودک، بسیار مفید و لازم است. اما توجه به این نکته هم بسیار مهم است که از انجام ورزش در محیط باز و هوای ناسالم و آلوده پرهیز شود.

لازم به تاکید است، در صورت مشاهده عارضه قلبی تنفسی در کودکان، از ماساژ دادن خودسرانه خودداری شود؛ چرا که استخوان‌های دنده بسیار نرم هستند و حتی اگر در مواقع ماساژ قلبی دچار شکستگی نشوند، اما به خاطر انعطاف بسیار زیاد می توانند باعث پارگی ریه‌ها، قلب و حتی طحال و کبد شوند.