ماجرای گروکشی ۳۰ میلیارد دلاری چینی‌ها برای ساخت سد چمشیر

روزنامه اینترنتی فراز نوشت: «در پروژه چمشیر، حدود ۳۰ میلیارد دلار پول بلوکه شده ایران در چین وجود داشت که دولت چین به ایران باز نمی‌گرداند. در نهایت برای زنده شدن این پول توافق شد که چین از این پول به ایران وام دهد. یعنی از پول خودمان به خودمان! پولی که از بخشی از آن در چمشیر استفاده شد. البته به شرط آن‌که در این زمینه چین نیز یک طرف از پروژه باشد». این سطرها، بخشی از اظهارات «میثم فاضلی»، مدیر امور مطالعات سد چمشیر و کارشناس فنی شرکت توسعه منابع آب و نیروی وزارت نیرو است.

چمشیر، سدی که آب‌گیری آن، این روزها به اصلی‌ترین دغدغه در حوزه محیط زیست کشور بدل شده است. مخالفان نسبت به انحلال نمک در آب، اختلاط آب با هیدروکربن‌های نفتی و از بین رفتن جریان طبیعی‌ رودخانه زهره اظهار نگرانی می‌کنند. نسبت به خروجی آب سد که ممکن است نه به درد شرب بخورد و نه کشاورزی. اما موافقان، سد را ابزار تعدیل کیفیت و به هنگام کردن آب عنوان می‌کنند. آن‌ها معتقد هستند نگرانی‌ در خصوص کانی‌های غیرفلزی و چاه‌های نفت به جا بود اما برای رفع تمام این گمانه‌های هشداردهنده، تمهیداتی اندیشیده شده است. چمشیر، سدی که در جنوب شرقی گچساران استان کهگیلویه و بویراحمد قرار گرفته و هدف از ساخت آن، کنترل سیلاب مخرب رودخانه زهره، تولید انرژی برق‌آبی، تامین آب زمین‌های کشاورزی پایین‌دست، ساخت دهکده گردشگری و فراهم شدن زمینه پرورش ماهی و کشت دوم در فصل تابستان عنوان شده است. روزنامه اینترنتی «فراز» در این گفت‌وگو تلاش کرده تا در خصوص نگرانی‌های زیست محیطی، هزینه‌ها،‌ گمانه‌های اجتماعی و نام چین که مدام در این پروژه تکرار می‌شود، به پاسخ برسد.

هدف از ساخت سد چمشیر چیست و مطالعات احداث آن از چه سالی آغاز شده است؟

سد چمشیر بر روی رودخانه زهره واقع شده است‌؛ رودخانه‌ای که رژیم آورده‌اش عمدتا سیلابی است و معمولا چهار ماه از سال حامل سیلاب‌های شدید است‌. هشت ماه دیگر از سال اما، آورد رودخانه بسیار اندک خواهد شد. پس بحث کیفی هم در این رودخانه مطرح است‌. یعنی اگر شما، آمار تغییرات درجه شوری رودخانه زهره را نگاه کنید، در فصول خشک کیفیت آب بسیار پایین می‌آید و به سه هزار می‌رسد و در پایین دست در هندیجان به ۷ تا ۸ هزار می‌رسد. اما در آن چهار ماه از سال که وضعیت سیلابی است، ‌کیفیت آب قابل قبول و خوب است‌. این مساله مقدمه هدف در سد چمشیر است یعنی تعدیل‌کنندگی آب رودخانه زهره.

تعدیل‌کنندگی به چه منظور؟

یعنی در چهار ماه از سال سیلاب‌ها را بگیریم، سپس با بازه‌های زمانی دیگر تلفیق کنیم و به جای آب با کیفیت بد در فصل خشک و کیفیت خوب در فصل بارش، آبی با حجم بیشتر که مجموع این دو درجه کیفی است (کیفیت متوسط)، برای کشاورزی تنظیم کنیم. پس هدف اصلی ساخت سد چمشیر تعدیل‌کنندگی کیفیت آب رودخانه زهره است‌. مطالعات این سد از سال ۷۳ آغاز و در سال ۷۷ مطالعات مرحله اول آن تصویب شده است. سال ۸۸ مطالعات دوباره بازنگری شده و از سال ۹۰ نیز احداث سد چمشیر در دستور کار قرار گرفته است.

​آیا برای مدیریت حوزه آبریز رودخانه زهره گزینه‌های دیگری جز احداث سد چمشیر وجود داشت و اگر وجود داشت چه گزینه‌هایی بودند؟ اساسا چه شد که احداث سد چمشیر به عنوان تصمیم نهایی، در دستور کار قرار گیرد؟

رودخانه زهره حوزه آبریز بسیار وسیعی دارد. حدودا ۱۵ هزار کیلومتر مربع وسعت حوزه و طول آن نزدیک به ۵۰۰ کیلومتر است. نکته اینجاست که ما در این منطقه از کشور یعنی در محدوده جنوب زاگرس، عمده سازندهایی که با آن روبه‌رو هستیم، سازندهای گروه فارس هستند. از بالا به ترتیب سازند پابده، بعد آغاجاری، سپس گچساران، بعد میشان و در نهایت کنگلومراهای بختیاری را داریم. اینها تماما سازندهایی نفوذناپذیر نسبت به آب هستند. لذا مسائلی مانند آبخیزداری، آبخوان‌داری، پخش سیلاب و .. در این مناطق جواب نمی‌دهد و برای مدیریت آب سطحی نیاز به مخزن سد وجود دارد. اگر ما می‌توانستیم آب را به زیرزمین بفرستیم، بله طبیعتا گزینه آبخوان‌داری مناسب‌تر بود. اما متاسفانه امکانش وجود نداشت. به همین دلیل سد چمشیر اولویت پیدا کرد. بحث بعدی اینجاست که تمام سازندهای گروه فارس، سازندهایی هستند که کیفیت آب را کاهش می‌دهند. اصلا یکی از دلایلی که رژیم رودخانه سیلابی است نیز همین نکته است چون آب در زمین نفوذ نمی‌کند و ضریب روان آب بالایی دارد که باید مدیریت شود که اگر نشود به خلیج فارس می‌رود و شور می‌شود.

مجوز احداث سد چم شیر توسط چه نهادی صادر شده است؟

برای ساخت یک سد، نیاز به چندین مجوز است و ساختار نظام فنی اجرایی کشور به صورت پیوسته روی این مجوزها تاکید دارد. برای ساخت سد، ابتدا به یک مجوز فنی نیاز است که اصطلاحا ما در وزارت نیرو به آن شورای فنی می‌گوییم. زمانی که سدی ایجاد می‌شود، این شورا، باید توجیه فنی و اقتصادی خود را برای اخذ مجوز فنی ارائه کند‌. در سال ۸۱ در شرکت مادر تخصصی مدیریت منابع آب، سد چمشیر مورد بررسی کارشناسی قرار گرفت و از نظر فنی و اقتصادی به آن مجوز ساخت داده شد. شرطی که لازم بود اما کافی نه. مهم‌ترین مجوز که اخذ آن بسیار دشوار است مجوز زیست محیطی است که توسط سازمان محیط زیست ارائه می‌شود.

روند ارائه مجوز محیط‌ زیست در پروژه چمشیر به چه شکل بود؟

سازمان محیط‌ زیست به شما تعدادی شرکت ذی‌صلاح در ارزیابی زیست‌ محیطی معرفی می‌کند که در سد چمشیر نام این شرکت، رویان است. شرکت مذکور طبق یک قرارداد، یک سال در آن منطقه کار کرده و در نهایت، یک گزارش توجیحی زیست محیطی تولید می‌کند. مثلا آیا سد چمشیر باعث تغییرات شگرف و غیرقابل کنترل در مباحث زیست محیطی خواهد شد؟ در سال ۸۸ این گزارش توسط شرکت رویان تهیه و برای سازمان محیط زیست فرستاده شد. در سال ۹۰ نیز مجوز این طرح صادر شد. در این میان مجوزهای دیگر از جمله مجوز میراث فرهنگی هم نیاز است. یعنی بررسی می‌شود که در مخزن سد بقایای تاریخی وجود نداشته باشد که البته در چمشیر چنین چیزی وجود نداشت.

فرآیند تامین مالی احداث سد چم شیر و رقم آن به چه صورت و به چه میزان است؟

چندین روش تولید پروژه از نظر مالی وجود دارد. در مورد ساخت سد، هزینه‌ها آنقدر بالاست که غیر از دولت قابل تقبل از جانب نهادی نیست. عادی‌ترین سد بین ۴۰۰ میلیون دلار تا ۲ میلیارد دلار هزینه دارد. در این راستا، یک بودجه عمرانی وجود دارد که طرح‌ها عمرانی، متناسب با اولویت‌‌شان در سازمان برنامه و بودجه مشمول آن خواهند شد. اما در پروژه چمشیر، ۳۰ میلیارد دلار پول بلوکه شده ایران در چین وجود داشت که دولت چین به ایران باز نمی‌گرداند. در نهایت برای زنده شدن این پول توافق شد که چین از این پول به ایران وام دهد. یعنی از پول خودمان به خودمان! پولی که در چمشیر از بخشی از آن استفاده شد به شرط آن‌که در این زمینه چین نیز یک طرف از پروژه باشد. به این ترتیب برای تامین مالی سد چمشیر از محل همین ۳۰ میلیارد دلار پول بلوکه شده در کشور چین یک فاینانس مالی باز و فضایی فراهم شد که بتوانیم از این پول بلوکه شده برای ساخت سد استفاده کنیم. درواقع در سد چمشیر کارفرما وزارت نیرو است، و پیمانکار ترکیب از ایران و چین!

از محل همین پول بلوکه شده، هزینه احداث چمشیر دقیقا چقدر تمام شد؟

قیمت این پروژه حدود ۲۳۰ میلیون یورو است. نکته اینجاست که معمولا قراردادهای فاینانس با کشورهای ثالث یک بندی دارد که ۸۵ درصد پول فاینانس را کشور فاینانسور تامین می‌کند و ۱۵ درصد را دولت کشور میزبان. اساسا یکی از دلایلی که ساخت این سد به تعویق افتاد این است که این ۲۳۰ میلیون یورو توسط چین فراهم شد اما ۱۵ درصد سهم ایران که حدودا ۳۰ میلیون یورو است در تامین به مشکل خورده است. مشکلی که البته در حال رفع است و آبگیری چمشیر احتمالا تا ماه بعد آغاز خواهد شد.

برخی از افراد نسبت به نشت مواد نفتی ناشی از چاه‌های نفت موجود در مخزن سد ابراز نگرانی کرده‌اند برای جلوگیری از این رخداد چه تمهیداتی اندیشیده شده است؟

وجود چاه‌های نفتی در مخزن چمشیر محل اشکال و این نگرانی‌ها نیز به‌جا بود‌. در سال ۷۷، تنها دو چاه شرکت نفت در محل مخزن چمشیر بود. همان سال یک تفاهمنامه با شرکت نفت امضا شد که طبق آن شرکت نفت حق نداشت در محدوده مخزن سد و ۱۵۰ متری حریم مخزن چاهی احداث کند‌. سه سال از این توافق گذشت. عملیات اجرایی چمشیر در سال ۸۰ آغاز نشد و شرکت نفت به حساب اینکه این تعویق، ممکن است همیشگی باشد، ۸ حلقه چاه دیگه نیز در داخل مخزن سد حفر کرد. چاه‌هایی که در تراز نرمال نبودند اما در حریم مخزن سد چمشیر چرا. بحث نگرانی نشت مواد نفتی آن‌روزها کاملا به جا بود. اما نکته اینجاست که طی سال‌های اخیر، پایداری چاه‌ها بارها بررسی شده و طی نامه‌ای در سال ۹۵ پایداری چاه‌ها تایید نیز شد.

یعنی در حال حاضر نسبت به عدم نشت مواد نفتی اطمینان وجود دارد؟

​​ببینید در حفاری‌های شرکت نفت، پساب‌هایی وجود دارد که قبلا در رودخانه می‌ریخت. اما حالا برای آن‌ها لاگ‌هایی ساخته شده که وارد آن و فورا تخلیه شوند پس جای نگرانی وجود ندارد. این وظیفه شرکت نفت بود که چاه‌ها را پلمپ کند که البته طبق توافق فعلی شرکت نفت خودش ۶ چاه را پملپ و در نتیجه آن، فشار چاه افت کرده است‌. یعنی عملا نفتی از آن خارج نمی‌شود چراکه معمولا کیسینگ‌ لوله‌های چاه را تا تراز محل حفاری مخازن نفتی بتون می‌کنند پس اساسا نگرانی برای نشت مواد نفتی رد است.

بعضا بیان می‌شود که به جهت آنچه که وجود احجام عظیمی از کانی‌های غیرفلزی (مانند نمک) در مخزن سد وجود دارد، امکان کاهش کیفیت آب رها شده توسط سد برای استفاده‌ی شرب و کشاورزی پایین‌دست وجود دارد. نظرتان در این‌باره چیست؟

از آنجایی که سازند گچساران را حدود ۵۵ درصد از مخزن تشکیل می‌دهد، احتمال اینکه در این سازند مانند سد گتوند لایه‌های نمکی وجود داشته باشد، هست. اما یک باور اشتباه وجود دارد که بسیاری فکر می‌کنند گچساران یعنی نمک! در حالیکه که سازند گچساران هفت عضو دارد. در بعضی از عضوها احتمال وجود لایه‌های نمکی مانند گتوند وجود داشت. اتفاقا تجربه گتوند سبب شد که دقت در سد چمشیر بالا برود. با بررسی‌های بسیار و استفاده از گمانه‌های شرکت نفت، نزدیک‌ترین مکانی که نمک را پیدا کردیم، ۲۰۰ تا ۳۰۰ متر زیر بستر رودخانه بود‌. یادآوری می‌کنم که سد چمشیر از ابتدا با هدف همین تعدیل کیفی آب ایجاد شده و طبعیتا بررسی‌های مشخص با هدف زخیم‌ لایه‌های نمکی صورت گرفته است.

گفته می‌شود سازمان محیط زیست منتظر دریافت نتیجه مطالعات جدید درباره تبعات زیست محیطی این سد است. آیا این مطالعات جدید انجام شده است؟

این سد اساسا بدون دریافت مجوز از سازمان محیط زیست امکان ساخت نداشت. مجوزی که در سال ۸۸ داده شد و بر اساس آن، ۲۳۵ میلیون یورو هزینه و سد ساخته شد. بعضا گفته می‌شود سازمان محیط زیست منتظر ارائه گزارشات جدید درباره این سد است‌. این در حالی است که سازمان محیط زیست، معاونت امور آب و خاک سازمان را مامور کرده تا در یک بازدید جامع، پروژه را در تمام ابعاد از بالادست و پایین‌دست بررسی کند. طبق آخرین گزارشی که در نشست خبری ۱۴ آذر سال جاری ارائه شد، این نماینده تایید کرد که هیج گنبد، برونزد و لایه نمکی که منجر به شوری آب بشود در مخزن سد وجود ندارد. پس بله. مطالعات جدید توسط نماینده سازمان محیط زیست انجام شده است.

درباره هشدار نمایندگان خوزستان نسبت به عواقب آب‌گیری سد چمشیر چه نظری دارید؟ نگرانی خوزستان مربوط به چیست؟

این سد در استان کهگیلویه و بویر احمد واقع شده است‌ و طبق قانون، بهره‌برداری از آن نیز با همین استان است. نگرانی اینجاست که کهگیلویه بیاید و در ده سال آتی مصارف جدید تعریف کند. این نگرانی درست اما نسبت آن به سد اشتباه است. سد یک سازه کنترل است. مانند شیر آب در خانه‌ها. آیا این شیر می‌تواند آب را مدیریت کند؟ طبیعتا این شما هستید که آب را مصرف و مدیریت می‌کنید نه شیر آب. درباره این سد، کهگیلویه نمی‌تواند اهداف جدید تعریف کند چون به خاطر شیب تند و نوع پوشش گیاهی در این استان، اساسا اراضی مستعد کشت در آن وجود ندارد و بیشتر مرتع است‌. نگرانی دیگر ریزگرد است. حال آنکه مکانی که نگرانی نسبت به کانون ریزگرد شدن آن وجود دارد، تمامش زمین کشاورزی است. این سد با قدرت تنظیم بالا که می‌تواند سیلاب‌های مصنوعی با دبی ۶۰۰ متر مکعب بر ثانیه در پایین ایجاد کند، با آب‌گیری دشت‌های آن محدوده می‌تواند نگرانی دوستان محیط زیست نسبت به کانون ریزگرد را مرتفع کند. لذا تجربه تلخ کرخه و کارون تکرار نخواهد شد.