.svg)
سلول‌های بنیادی، از تحقیق تا درمان
پارسینه: بشر از دیرباز ذهنیت خاصی داشت که در داستان‌ها نیز نشانه‌هایی از آن دیده می‌شود. این که روزی به جایی برسد که مانند.....
بشر از دیرباز ذهنیت خاصی داشت که در داستان‌ها نیز نشانه‌هایی از آن دیده می‌شود. این که روزی به جایی برسد که مانند اساطیر رویین‌تن شود یا بتواند به فناوری ای دست پیدا کند که بتواند از بدن او در برابر بیماری‌ها و آسیب‌های احتمالی محافظت کند.
این داستان تا زمانی فقط به شکل یک افسانه مطرح بود تا این که بشر در نتیجه تحقیقاتش به یافته‌هایی درباره ماهیت سلول‌ها و بافت‌های بدن دست یافت و به این ترتیب این افسانه کم‌کم شکل واقعی‌تری به خود گرفت. سلول‌درمانی از جمله مقوله‌هایی است که می‌تواند در تبدیل‌شدن این افسانه به حقیقت نقش مهمی داشته باشد. سلول‌درمانی مقوله جدیدی در حوزه پزشکی است که در کشورهای مختلف مطرح شده و در کشور ما نیز‌همگام با دیگر کشورها در این زمینه تحقیقاتی انجام شده است. با دکتر ناصر اقدمی، رئیس مرکز سلول‌درمانی پژوهشگاه رویان درباره ماهیت این روش درمانی و تلاش‌هایی که در این زمینه در رویان انجام شده است، گفت‌وگو کرده‌ایم تا به پرسش هایی که ممکن است برای بسیاری از بیماران مطرح شده باشد، پاسخ گوییم.
اساسا داستان سلول‌درمانی از کجا آغاز شد؟
داستان از اینجا شروع شد که سال‌ها پیش بشر به این فکر افتاد که به راهکاری برای ترمیم بافت آسیب‌دیده دسترسی پیدا کند. نخستین موضوعی که مطرح شد این بود که برای ترمیم بافت آسیب‌دیده از قسمت دیگری از بدن بافتی را جدا کرده و آن را به بافت آسیب‌دیده پیوند بزنیم. به این ترتیب با مطرح‌شدن این ایده، بحث پیوند مطرح شد. از همان زمان که موضوع پیوند در حوزه پزشکی مطرح شد، موضوع دیگری هم وارد این حوزه شد که تحت عنوان پزشکی ترمیمی از آن نام برده شد، اما ایده اولیه این بود که برای بافت آسیب‌دیده از قسمت دیگری از بدن بافتی را جدا کنیم. این ایده در واقعیت نتیجه خیلی رضایت‌بخشی نداشت. برای مثال اگر بخواهیم برای دیوار آسیب‌دیده خانه به جای استفاده از آجر، از دیوار دیگری که در خانه وجود دارد استفاده کنیم قطعا نتیجه خیلی خوبی نمی‌گیریم. از آنجا که برای ترمیم بافت آسیب‌دیده به سلول‌های زیادی نیاز داشتیم و این سلول‌ها تنوع زیادی داشت در عمل امکان استفاده از سلول‌ها برای ترمیم بافت آسیب‌دیده وجود نداشت؛ بنابراین دسترسی به منبعی برای تامین سلول‌های مورد نیاز جهت ترمیم بافت آسیب‌دیده امکان‌پذیر نبود تا این که سرانجام سلول‌های بنیادی شناسایی شد. سلول‌های بنیادی دو ویژگی منحصر به فرد دارند. نخستین ویژگی این سلول‌ها قابلیت تکثیر بالای آنهاست. ویژگی دیگر این سلول‌ها این است که می‌تواند به انواع مختلف سلول‌هایی که می‌خواهیم ، تبدیل شود. به همین دلیل بعد از معرفی سلول‌های بنیادی، پزشکی ترمیمی جان تازه‌ای گرفت و دوباره در حوزه‌های علمی از پزشکی ترمیمی سخن گفته شد و بر این اساس سال 2007 میلادی تعریف جدیدی از پزشکی ترمیمی ارائه شد. براساس این تعریف جدید، پزشکی ترمیمی شاخه‌ای از پزشکی است که نه‌تنها بافت آسیب‌دیده را ترمیم می‌کند، بلکه بافت جدید، بافت زنده‌ای است که در مقایسه کارآمدی بیشتری دارد.
آیا‌می‌توان گفت وجه تمایز پزشکی ترمیمی و جراحی پلاستیک در زنده یا غیرزنده بودن بافت جدید است؟
بله، اساسا به همین دلیل پزشکی ترمیمی با جراحی پلاستیک متفاوت است. در جراحی پلاستیک از مواد سیلیکونی برای ترمیم استفاده می‌شود که بافت زنده نیست. ایده اصلی پزشکی ترمیمی با این رویکرد با بحث سلول‌های بنیادی آغاز شد. با این مقدمه به نظر می‌رسد که بتوان از سلول‌درمانی در هر بافت و در هر نقطه‌ای از بدن و برای درمان هر بیماری استفاده کرد. وقتی شخصی دچار سرطان می‌شود یا شخصی بر اثر تصادف با آسیب‌دیدگی‌های جدی مواجه می‌شود یا حتی با مشکلات پوستی مواجه می‌شود، سلول‌های بنیادی یا درمان با سلول‌های بنیادی می‌تواند به عنوان یک ابزار کارآمد مطرح شود. به همین دلیل در سال‌های اخیر پژوهش درباره سلول‌های بنیادی مورد توجه بسیاری از پژوهشگران در سراسر دنیا قرار گرفته است و تبلیغات بسیاری در این زمینه انجام شده است و در حقیقت بسیاری از محققان می‌خواهند بسیاری از مشکلاتی که بشر امروزی با آن مواجه است به کمک سلول‌های بنیادی از میان بردارند.
آیا سلول‌های بنیادی می‌تواند هر محدودیتی را که در حوزه درمان با آن مواجه هستیم از میان بردارد؟
واقعیت این است که برای رسیدن به هر ایده‌ای در حوزه پزشکی باید مسیری پشت سر گذاشته شود تا بتوان از این ایده به آن چیزی که در عمل وجود دارد، رسید. برای مثال زمانی بحث ژن‌درمانی هم از جایگاهی مشابه به سلول‌های بنیادی برخوردار بود. متخصصان بر این باور بودند که ما از ژن تشکیل شده‌ایم. اگر بتوانیم ژن‌درمانی کنیم همه مشکلاتمان برطرف می‌شود، چراکه هر بیماری برای خودش یک منشأ ژنتیکی دارد. 30 سال پیش وقتی از ژن‌درمانی صحبت شد تصور جامعه پزشکی بر این بود که ژن‌درمانی راهکار نهایی است، اما ده سال بعد به دلیل مشکلاتی که در این زمینه ایجاد شد، بحث ژن‌درمانی کنار گذاشته شد و پرونده ژن‌درمانی بسته شد. در بحث سلول‌درمانی هم روند مشابهی وجود دارد. این روند به این صورت است که ایده مطرح شده در آزمایشگاه مورد بررسی قرار گرفته و پس از عبور از این مرحله روی مدل حیوانی بررسی می‌شود و پس از عبور از سه مرحله در مطالعات حیوانی این روش با درمان‌های موجود مقایسه می‌شود و سرانجام اگر به عنوان روشی مناسب پذیرفته شود، می‌تواند به عنوان نوعی درمان مطرح شود. این فرآیند پنج تا ده سال طول می‌کشد و گاهی ممکن است پس از این به نتیجه قابل قبولی نرسیم و این روش درمانی کنار گذاشته شود.
چه زمانی می‌توان از نتایج بدست آمده به عنوان یک راهکار درمانی استفاده کرد؟
مهم‌ترین چیزی که نه‌تنها در سلول‌درمانی بلکه در زمینه هر ایده جدیدی که در حوزه پزشکی مطرح می‌شود باید به آن توجه داشت، این است که وقتی در رسانه‌ها از روش درمانی صحبت می‌شود، این تازه شروع کار است و به این معنی نیست که پس از اعلام این خبر بیماران می‌توانند برای بهره‌‌مندی از این خدمات‌درمانی به مرکزی که در این زمینه تحقیق کرده، مراجعه کنند. مردم نباید فراموش کنند که پس از اعلام این خبر دست‌کم باید ده سال منتظر باشند تا بتوانند از خدمات‌درمانی مبتنی بر این روش جدید استفاده کنند، اما همیشه عده‌ای از افراد سودجو در کمین هستند تا با اعلام نخستین خبر به دنبال ارائه خدمات‌درمانی و کسب سود باشند.
به نظر می‌رسد بیشتر کارهایی که در زمینه سلول درمانی انجام می‌شود جنبه کپی‌برداری دارد. چه زمانی ما می‌توانیم خودمان تولید کننده دانش و فناوری در این زمینه باشیم؟
این‌که گاهی تصور می‌شود ما از کارهایی که در دیگر کشورها انجام می‌شود، کپی‌برداری می‌کنیم اصلا درست نیست. در زمینه سلول‌درمانی یا پژوهش درباره سلول‌های بنیادی ما منتظر نشده‌ایم کسی علمی را تولید کند تا ما از آن استفاده کنیم، بلکه ما همگام با دیگر کشورها پیش رفته‌ایم.سلول‌های بنیادی نخستین بار سال 1998 معرفی شد و ما پنج سال بعد این فناوری را در کشور در اختیار داشتیم. پنج سال برای دستیابی به این فناوری زمان طولانی نیست. زمانی که این فناوری تازه متولد شده بود وارد این عرصه شدیم. در خودرو‌سازی گاهی ده سال پس از ورود یک فناوری به این عرصه، ما در تولیدات داخلی از آن استفاده می‌کنیم، روند کار متفاوت است. علم ما پازلی است که باید همه قطعات آن پر شود. ما یکی از افرادی هستیم که این پازل را پر می‌کنیم. برای این‌که این پازل را پر کنیم، بدون تردید از اطلاعات دیگر کشورها در این زمینه استفاده می‌کنیم و براساس آنها ایده جدیدی را طراحی کرده و این پازل را پر می‌کنیم. این‌که بگوییم در حوزه علم اولین بوده‌ایم غیرعاقلانه است. علم مانند امواج دریایی است که به طرف سلول پیش می‌رود، اگر ما در ساحل بایستیم و بگوییم کدام موج اول به ساحل رسیده است، می‌توانیم بگوییم کدام کشور در یک حوزه پیشقدم یا اول بوده است. ما به گونه‌ای در این مسیر حرکت می‌کنیم که همگام با دیگر کشورها باشیم. خوشبختانه رسانه این امکان را فراهم کرده که در بعضی از زمینه‌ها بتوانیم از علم دیگر کشورها استفاده کنیم. به طور کلی می‌توانیم به مردم این نوید را بدهیم که اگر سرمایه‌گذاری‌های خوبی در بخش تبدیل علم به صنعت انجام شود، می‌توانیم نتایج موفقیت‌آمیزی را انتظار داشته باشیم. در یک مرحله علم تولید می‌شود. در مرحله دیگر علم و فناوری را به بازار می‌رسانیم. بین این دو، دره‌‌ای به نام دره مرگ وجود دارد که فقط با سرمایه و امکانات پر می‌شود. اگر سرمایه‌گذاری نشود فناوری به دره مرگ سقوط می‌کند و از بین می‌رود، اگر امکانات تامین شود قطعا ما از کشورهایی خواهیم بود که در آینده لازم نیست، بیماران برای سلول‌درمانی به دیگر کشورها سفر کنند.
بسیاری از کارهایی که در این حوزه انجام می‌شود جنبه تبلیغاتی دارد. مردم به چه مراکزی می‌توانند اطمینان کنند؟
این فقط مشکل کشور ما نیست، بلکه در همه کشورهای دنیا وجود دارد. حتی در کشوری مثل آمریکا که در آنجا بیشترین امکانات برای دسترسی به علم و آگاهی وجود دارد، مردم از بابت مقوله توریسم درمانی احساس نگرانی می‌کنند. خیلی از آمریکایی‌ها برای درمان به کشورهایی مانند مکزیک، بانکوک و پاناما سفر می‌کنند. بیمارانی که درمانده شده‌اند برای درمان به هر راهکاری متوسل می‌شود. بنابراین توصیه می‌شود حتما علم خودتان را از مسیرهایی که از مراکز و موسسات علمی عبور می‌کنند، دنبال کنید و حتما از افرادی که در مراکز دانشگاهی فعالیت دارند برای مشاوره کمک بگیرید.
پی. آر. پی درمان با سلول‌های بنیادی نیست
یکی از موضوعاتی که در کشورما مشکلات بسیاری را برای بیماران به همراه داشته است روش پی.آر.پی است. از این روش این روزها برای ترمیم مو و درمان بیماری‌های دیگر سخن به میان می‌آید. در حقیقت پی.آر.پی پلاکت غلیظ شده‌ای است که از خون گرفته می‌شود. وقتی بخشی از بدن زخم می‌شود پلاکت‌ها اولین سلول‌هایی هستند که به محل زخم می‌روند. این سلول‌ها در محل زخم موادی ترشح می‌کنند که در ترمیم زخم نقش مهمی دارد. همین ایده موجب شد برخی تصور کنند به کمک پلاکت‌ها می‌توان هر بیماری را درمان کرد؛ چون سلول بنیادی هم اسم و رسم خوبی داشت، در تبلیغات از این اسم سوءاستفاده شد. چنانچه در بسیاری از موارد گفته می‌شود پی.آر.پی همان درمان با سلول‌های بنیادی است. در حالی که پلاکت حتی یک سلول هم نیست؛ بلکه بخشی ازسلول است یعنی کیسه‌ای است که داخل آن یکسری مواد وجود دارد و این تبلیغ فقط فریبنده است. هزینه جداسازی پلاکت‌ها فقط در حد یک سانتریفیوژ است که همان سرم باقیمانده در خون است که از گلبول‌های قرمز و سفید جدا شده است. هزینه جداسازی پلاکت‌ها حداکثر حدود 50 هزار تومان است. این در حالی است که در بسیاری از مراکز برای این کار از بیمار هزینه‌ای معادل 5/1 میلیون تومان دریافت شده و برای هر دردی تجویز می‌شود. در هیچ مطالعه این روش در مقایسه با اثر داروها مورد مقایسه قرار نگرفته است و ممکن است پی.آر.پی جنبه تلقینی داشته باشد.
بنابراین با همین تبلیغات جایگاه علمی پی.آر.پی که سال‌های طولانی است در دندانپزشکی از آن استفاده می‌شود.، آسیب می‌بیند. متاسفانه امروزه شارلاتانیسم در حوزه پزشکی بسیار رایج است. گاهی تصور می‌شود این تبلیغات که در شبکه‌های ماهواره‌ای پخش می‌شود، قصد آسیب رساندن به وجهه علمی کشور را دارد، یعنی ممکن است ابعاد سیاسی داشته باشد. بتازگی در تبلیغات ماهواره‌ای قرص‌هایی تبلیغ می‌شود که گفته می‌شود از سلول‌های بنیادی تهیه شده است.
اگر قرار باشد سلول‌های بنیادی در قالب قرص وارد بدن شود در مسیر گوارش تحت تاثیر آنزیم‌های گوارشی از بین می‌رود. چگونه می‌توان سلول‌های بنیادی را از مسیر گوارش عبور داد و سرانجام این سلول زنده به معده برسد؟ سلول‌درمانی خوراکی نیست و این تبلیغات فقط جنبه سودجویی دارد. این تبلیغات سلول‌های بنیادی را زیر سوال می‌برد.
منبع: جام جم / فرانک فراهانی‌جم / گروه دانش
ارسال نظر