اعمال شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان

اعمال شب‌های قدر بر دو نوع است؛ یکی آن‌که در هر سه شب باید انجام داد و دیگر آن‌هایی که مخصوص هر شبی است.اعمال شب‌های قدر بر دو نوع است؛ یکی آن‌که در هر سه شب باید انجام داد و دیگر آن‌هایی که مخصوص هر شبی است.

اعمال مشترک این شب‌ها چند چیز هستند:

اوّل:

«غسل»

علامه مجلسی فرموده است که "بهتر است غسل شب‌های قدر را مقارن غروب آفتاب انجام دهند که نماز مغرب را با غسل بخوانند".

دوّم:

«خواندن دو رکعت نماز»

در هر رکعت بعد از حمد، هفت مرتبه سوره توحید (قل هو الله احد) را بخواند و بعد از پایان نماز ۷۰ مرتبه بگوید «اَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَاَتُوبُ اِلَیْهِ»

در روایتی از رسول خدا (ص) آمده است که کسی که این عمل را انجام دهد از جای خود برنخیزد مگر اینکه خدای متعال او و پدر و مادرش را بیامرزد و خداوند، فرشتگان را مامور می‌کند که تا سال آینده برای وی حسنات بنویسند.

سوّم:

«باز کردن قرآن و قرائت دعای مخصوص آن» متن دعا در ادامه می‌آید.

اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ بِکِتابِکَ الْمُنْزَلِ

خدایا از تو خواهم به حق کتاب فرستاده شده‌ات

وَ ما فیهِ وَ فیهِ اسْمُکَ الاْکْبَرُ وَاَسْماَّؤُکَ الْحُسْنی

و آن چه در آنا ست که در آن است نام بزرگت و نام‌های نیکویت

وَما یُخافُ وَ یُرْجی اَنْ تَجْعَلَنی مِنْ عُتَقاَّئِکَ مِنَ النّارِ

و آن‌چه بدان‌ها ترس و امید شود که قرارم دهی از زمره آزاد شدگانت از دوزخ

"پس هر حاجت که دارد بخواهد"

چهارم:

«بر سر گرفتن قرآن»

به فرموده امام صادق (ع) قرآن مجید را باید بر سر گذاشت و گفت:

اَللّهُمَّ بِحَقِّ هذَا الْقُرْآنِ

خدایا به حق این قرآن

وَ بِحَقِّ مَنْ اَرْسَلْتَهُ بِهِ

و بحق آن کس که او را بدان فرستادی

وَ بِحَقِّ کُلِّ مُؤْمِنٍ مَدَحْتَهُ فیهِ

و بحق هر مؤمنی که در این قرآن مدحش کرده‌ای

وَ بِحَقِّکَ عَلَیْهِمْ فَلا اَحَدَ اَعْرَفُ بِحَقِّکَ مِنْکَ

و بحقی که تو بر ایشان داری، زیرا کسی نیست که حق تو را بهتر از خودت بشناسد

سپس ۱۰ مرتبه بگوید؛ «بِکَ یا اَللّهُ» بحق خودت‌ای خدا

و ۱۰ مرتبه «بِمُحَمَّدٍ» بحق محمدصلی الله علیه و آله

و ۱۰ مرتبه «بِعَلی» بحق علی علیه السلام

و ۱۰ مرتبه «بِفاطِمَةَ» بحق فاطمه سلام الله علی‌ها

و ۱۰ مرتبه «بِالْحَسَنِ» بحق حسن علیه السلام

و ۱۰ مرتبه «بِالْحُسَیْنِ» بحق حسین علیه السلام

و ۱۰ مرتبه «بِعَلِیّ بْنِ الْحُسَیْنِ» بحق علی بن الحسین علیه السلام

و ۱۰ مرتبه «بُمَحَمَّدِ بْنِ عَلِی» بحق محمد بن علی علیه السلام

و ۱۰ مرتبه «بِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ» بحق جعفر بن محمد علیه السلام

و ۱۰ مرتبه «بِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ» بحق موسی بن جعفرعلیه السلام

و ۱۰ مرتبه «بِعَلِیِّ بْنِ مُوسی» بحق علی بن موسی علیه السلام

و ۱۰ مرتبه «بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِی» بحق محمد بن علی علیه السلام

و ۱۰ مرتبه «بِعَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ» بحق علی بن محمدعلیه السلام

و ۱۰ مرتبه «بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِی» بحق حسن بن علی علیه السلام

و ۱۰ مرتبه «بِالْحُجَّةِ» به حق حضرت حجت علیه السلام

"پس هر حاجتی که دارد از خداوند طلب کند و در تمام این اذکار نهایت حضور قلب و توجه به درگاه خدا را حفظ کند".

بهتر است اگر می‌خواهند توسل یا ذکر مصیبتی کنند قبل یا بعد از دعا باشد و دعا را قطع نکنند.

پنجم:

«زیارت امام حسین (ع)»

به فرموده علامه مجلسی زیارت امام حسین (ع)؛ در هر یک از سه شب قدر مستحب موکد است و در روایتی آمده است که سبب آمرزش گناهان می‌شود و اگر از نزدیک دسترسی به زیارت نداشته باشد از دور زیارت کند.

ششم:

«احیاء داشتن شب‌های قدر»

یعنی اینکه این شب را تا صبح بیدار باشد و با عبادت، دعا، تلاوت قرآن، حضور در جلسات سخنرانی دینی، پرسش و پاسخ‌های مذهبی و یا مطالعه کتاب‌های تفسیر، عقاید و مواعظ آن را سپری کند.

در روایتی از امام باقر (ع) آمده است"هر کس شب قدر را احیاء دارد، گناهان او آمرزیده می‌شود، هر چند که بسیار باشد" و بهتر است روز قبل مقداری استراحت کند و غذا و نوشیدنی کمتری بخورد تا خواب بر او غلبه نکند و کسانی که توانایی احیاء ندارند بهتر است اول شب را استراحت کنند و سحرگاهان بیدار باشند و عبادت نمایند.

هفتم:

«اقامه ۱۰۰ رکعت نماز»

۱۰۰ رکعت نماز بخواند (هر دو رکعت به یک سلام) که فضیلت بسیار دارد و افضل آن است اگر توانایی داشته باشد در هر رکعت بعد از حمد ۱۰ ه. مرتبه سوره توحید (قل هو الله احد) بخواند.

هشتم:

خواندن دعایی که در ادامه می‌آید (حضرت زین العابدین (ع) در شب‌های قدر این دعا را می‌خواندند):

بخواند:

اَللّهُمَّ اِنّی اَمْسَیْتُ لَکَ عَبْداً داخِراً لا اَمْلِکُ لِنَفْسی نَفْعاً وَلا ضَرّاً

خدایا من شام کردم در حالی که بنده خواری هستم که مالک سود و زیانی برای خویشتن نیستم

وَلا اَصْرِفُ عَنْها سُوَّءاً اَشْهَدُ بِذلِکَ عَلی نَفْسی

و نتوانم از خویشتن پیش آمد ناگواری را بازگردانم و این مطلبی است که من آن را بر خویش گواهی دهم

وَاَعْتَرِفُ لَکَ بِضَعْفِ قُوَّتی وَقِلَّةِ حیلَتی فَصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ

و به ناتوانی خود و بیچارگیم در برابرت اعتراف دارم، پس درود فرست بر محمد و آل محمد (ص)

وَاَنْجِزْ لی ما وَعَدْتَنی وَجَمیعَ الْمُؤْمِنینَ وَالْمُؤْمِناتِ مِنَ الْمَغْفِرَةِ فی هذِهِ اللَّیْلَةِ

و وفا کن برایم بدانچه بر من و همه مؤمنین و مؤمنات وعده فرمودی از آمرزش در این شب

وَاَتْمِمْ عَلَیَّ ما اتَیْتَنی فَاِنّی عَبْدُکَ الْمِسْکینُ الْمُسْتَکینُ الضَّعیفُ الْفَقیرُ الْمَهینُ

و تمام کن بر من آنچه را به من دادی، زیرا که من بنده بینوای مستمند ناتوان تهیدست خوار توام

اَللّهُمَّ لا تَجْعَلْنی ناسِیاً لِذِکْرِکَ فیما اَوْلَیْتَنی

خدایا قرار مده مرا فراموشکار از یاد خویش در آنچه به من انعام فرمودی

وَلا غافِلاً لاِِحْسانِکَ فیما اَعْطَیْتَنی وَلا ایِساً مِنْ اِجابَتِکَ وَاِنْ اَبْطَاَتْ عَنّی

و نه غافل از احسانت در آنچه به من عطا کردی و قرارم مده ناامید از اجابت خویش و اگرچه دیرزمانی طول کشد

فی سَرّاَّءَ اَوْ ضَرّاَّءَ اَوْ شِدَّةٍ اَوْ رَخاَّءٍ اَوْ عافِیَةٍ اَوْ بَلاء اَوْ بُؤْسٍ اَوْ نَعْماءَ

چه در خوشی و چه در سختی در دشواری یا در آسایش در تندرستی یا گرفتاری در تنگدستی یا در نعمت

اِنَّکَ سَمیعُ الدُّعاَّءِ

براستی تو شنوای دعایی

نهم:

«طلب آمرزش گناهان و دعا برای امور دنیوی و اخروی»

مرحوم علامه مجلسی (ره) فرمود‌ه‌اند "بهترین اعمال در این شب‌ها طلب آمرزش گناهان و دعا برای امور دنیوی و اخروی است هم برای خود و هم برای پدر و مادر خویشان و دیگر مومنان؛ چه زنده باشند و چه از دنیا رفته باشند و همچنین ذکر‌های مختلف و صلوات بر حضرت محمد (ص) و خاندانشان تا آنجا که مقدور است، انجام دهند و در بعضی از روایات نیز تاکید شده است که «دعای جوشن کبیر» را در این سه شب بخوانند.

در روایتی آمده است که شخصی خدمت رسول خدا (ص) رسیده و عرض کرد: اگر شب قدر را درک کردم، چه چیزی را از خداوند طلب کنم؟ که ایشان فرمودند: "عافیت و سلامتی را از خداوند بخواه".

شب بیست و یکم

این شب فضیلتش از شب نوزدهم بیشتر است پس اعمال مشترک شب‌های قدر را با توجه بیشتری انجام دهد. در روایات درباره غسل و احیا و تلاش در عبادت در این شب و شب بیست و سوم تاکید شده و آمده است که شب قدر در میان یکی از این دو شب است و در چند روایت وقتی که از معصوم (ع) خواستند تا معین کنند که شب قدر، در میان کدام یک از این دو شب است، معین نکردند، بلکه فرمودند: «ما ایسر لیلتین فیما تطلب» (احیای هر دو شب، برای آنچه می‌خواهی مشکل نیست)؛ و جالب این که "مرحوم صدوق" در "امالی" می‌گوید: "من دین الامامیه. من احیی هاتین اللیلتین بمذاکره العلم فهو افضل"؛ از دستورات مذهب امامیه است که ... اگر کسی این دو شب را به گفت‌وگوی علمی بپردازد، از هر عبادتی برتر است. "

اعمال شب بیست و یکم

اعمال این شب بر دو قسم است، قسم اول دعا‌هایی که مربوط به دهه آخر ماه رمضان است و قسم دیگر اعمال مخصوص شب بیست و یکم، که به این شرح است:

۱- دعایی است که در "مصباح المتهجد" و "کافی" نقل شده است که در شب بیست و یکم خوانده می‌شود که به شرح زیر است:

یا مُولِجَ اللَّیْلِ فِی النَّهارِ وَ مُولِجَ النَّهارِ فِی اللَّیْلِ‌ای فرو برنده شب در روز و‌ای فرو برنده روز در شب

وَ مُخْرِجَ الْحَیِّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ مُخْرِجَ الْمَیِّتِ مِنْ الْحَیِّ

و‌ای بیرون آورنده زنده از مرده و بیرون آورنده مرده از زنده

یا رازِقَ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ‌ای روزی دهنده هرکه را خواهی بی حساب

یا اَللّهُ یا رَحْمنُ یا اَللّهُ یا رَحیمُ‌ای خدا،‌ای بخشاینده،‌ای خدا،‌ای مهربان

یا اَللّهُ یا اَللّهُ یا اَللّهُ‌ای خدا،‌ای خدا،‌ای خدا

لَکَ الاْسْماءُ الْحُسْنی وَالاْمْثالُ الْعُلْیا وَالْکِبْرِیاءُ وَالا لآءُ

از آن تو است نام‌های نیکو و نمونه‌های والا و بزرگی و نعمت‌ها

اَسْئَلُکَ اَنْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ

از تو خواهم درود فرستی بر محمد و آل محمد (ص)

وَاَنْ تَجْعَلَ اسْمی فی هذِهِ اللَّیْلَةِ فِی السُّعَداءِ

و نام مرا در این شب در زمره سعادتمندان قرار دهی

وَ رُوحی مَعَ الشُّهَداءِ

و روحم را با شهدا مقرون سازی

وَاِحْسانی فی عِلِّیّینَ وَاِساَّئَتی مَغْفُورَةً

و احسان و نیکوکاریم را در بلندترین درجه بهشت و گناهانم را آمرزیده کنی

وَاَنْ تَهَبَ لی یَقینَاً تُباشِرُ بِهِ قَلْبی

و به من یقینی عطا کنی که همیشه با دلم همراه باشد

وَاِیماناً یُذْهِبُ الشَّکَّ عَنّی

و ایمانی به من بدهی که شک و تردید را از من دور سازد

وَتُرْضِیَنی بِما قَسَمْتَ لی

و بدانچه روزیم کرده‌ای خشنودم سازی

وَآتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَفِی الاْخِرَةِ حَسَنَةً

و بدهی به من در دنیا نعمت نیک و درآخرت نعمت نیکو

وَقِنا عَذابَ النّارِ الْحَریقِ

و نگهداری ما را از عذاب آتش سوزان

وَارْزُقْنی فی‌ها ذِکْرَکَ

و روزیم کنی در این شب از ذکر خود

وَشُکْرَکَ وَالرَّغْبَةَ اِلَیْکَ وَالاِْنابَةَ

و سپاسگزاریت و اشتیاق و بازگشت بسویت

وَالتَّوْفیقَ لِما وَفَّقْتَ لَهُ مُحَمَّداً وَ الِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِ وَعَلَیْهِمُ السَّلامُ

و توفیق برای انجام آنچه را موفق داشتی بدان محمد و آل محمد را که بر او و بر ایشان سلام باد

۲- مرحوم "شیخ کفعمی" از "سید بن باقی" نقل کرده است که در شب بیست و یکم می‌خوانی:

اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ

خدایا درود فرست بر محمد و آل محمد

وَاقْسِمْ لی حِلْماً یَسُدُّ عَنّی بابَ الْجَهْلِ

و چنان بردباری بهره ام کن که ببندد بر من در نادانی را

وَهُدیً تَمُنُّ بِهِ عَلَیَّ مِنْ کُلِّ ضَلالَةٍ

و هدایتی به من ده که بر من منت نهد از رهانیدن از هر گمراهی

وَغِنیً تَسُدُّ بِهِ عَنّی بابَ کُلِّ فَقْرٍ

و بی نیازی به من بده که در‌های انواع فقر را به تمامی بر من ببندد

وَقُوَّةً تَرُدُّ بِها عَنّی کُلَّ ضَعْفٍ

و نیرویی به من ده که هرگونه سستی را از من بازگرداند

وَعِزّاً تُکْرِمُنی بِهِ عَنْ کُلِّ ذُلٍّ

و عزتی که از هر خواری مرا گرامی داری

وَرِفْعَةً تَرْفَعُنی بِها عَنْ کُلِّ ضَعَةٍ

و رفعت مقامی که بدان وسیله مرا از هر پستی بلند کنی

وَاَمْناً تَرُدُّ بِهِ عَنّی کُلَّ خَوْفٍ

و امنیتی که بوسیله آن هر ترسی را از من دور کنی

وَعافِیَةً تَسْتُرُنی بِها عَنْ کُلِّ بلاءٍ

و تندرستی که بدان وسیله مرا از هر بلایی بپوشانی

وَعِلْماً تَفْتَحُ لی بِهِ کُلَّ یَقینٍ

و دانشی که به آن هر یقینی را بر من مفتوح گردانی

وَ یَقیناً تُذْهِبُ بِهِ عَنّی کُلَّ شَکٍّ

و یقینی که بدان وسیله هر شک و تردیدی را از من دور سازی

وَ دُعاءً تَبْسُطُ لی بِهِ الاِْجابَةَ فی هذِهِ اللَّیْلَةِ

و دعائی که اجابتش را بر من بگسترانی همین امشب

هذِهِ السّاعَةِ السّاعَةِ السّاعَةِ السّاعَةِ یا کَریمُ

و در همین ساعت، همین ساعت، همین ساعت، همین ساعت‌ای بزرگوار

وَ خَوْفاً تَنْشُرُ لی بِهِ کُلَّ رَحْمَةٍ

و ترسی به من بده که هر رحمتی را بدان وسیله بر من بگسترانی

وَ عِصْمَةً تَحُولُ بِها بَیْنی وَبَیْنَ الذُّنُوبِ حَتّی اُفْلِحَ بِها

و مرا چنان خودنگهدار کن که همان حالت میان من و گناهان حائل شود

عِنْدَ الْمَعْصُومینَ عِنْدَکَ بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ

و بدان وسیله در پیشگاه معصومین (و خود نگهداران) درگاهت رستگار باشم‌ای مهربانترین مهربانان

۳- به فرموده "شیخ مفید"، در این شب صلوات بسیار فرستد و بر ظالمان بر آل محمد (ص) و همچنین بر قاتل امیرمومنان (ع) بسیار لعن و نفرین فرستد و هم برای خویش و پدر و مادرش و سایر مومنان و مومنات دعا کند.

دعا برای وجود مبارک امام زمان (عج) و فرج آن حضرت، یکی دیگر از اعمال این شب است. در روایتی که "سید بن طاووس" از حماد بن عثمان نقل کرده می‌خوانیم:

در شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان به محضر امام صادق (ع) شرفیاب شدم. امام از من پرسید که آیا غسل کرده‌ای؟ گفتم: آری امام (ع) حصیری طلبید و مرا نیز به کنارش فراخواند. آن حضرت (ع) مشغول نماز شد و من نیز نزدیک آن حضرت، نماز می‌خواندم. وقتی که از نماز‌ها فارغ شدیم، آن حضرت دعا کرد و من آمین گفتم و این کار ادامه داشت تا صبح طلوع کرد. امام (ع) اذان و اقامه گفتند و برخی از خدمتکاران را فرا خواند و نماز صبح را به امامت آن حضرت (ع) بجا آوردیم.

امام صادق (ع) بعد از نماز، به تسبیح و تقدیس پروردگار پرداخت و بر پیامبر (ص) درود فرستاد و برای مومنان دعا کرد، آنگاه به سجده رفت و ساعتی در سجده بود و در آن مدت جز صدای نفس حضرت چیزی را نمی‌شنیدم، سپس دعایی خواند از جمله در دعایش عرض کرد:

وَ أسْألُکَ بِجَمیعِ ما سَأَلْتُکَ وَ ما لَمْ أَسْأَلْکَ.

از تو تقاضا می‌کنم به جمیع آنچه که تو را با آن خواندم و آنچه را نخواندم.

مِنْ عَظیمِ جَلالِکَ ما لَوْ عَلِمْتُهُ لَسَأَلْتُکَ بِهِ.

ازعظیم جلال تو که اگر می‌دانستم، تو را با آن خواندم

أَنْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّد وَ أَهْلِ بَیتِهِ.

از تو می‌خواهم بر محمد و اهل بیتش درود بفرستی

وَ أَنْ تَأْذَنَ لِفَرَجِ مَنْ بِفَرَجِهِ فَرَجُ أَوْلِیائِکَ وَ أَصْفِیائِکَ مِنْ خَلْقِکَ.

و اجازه فرج و ظهور کسی را بدهی که با ظهور او گشایشی در کار اولیای تو و برگزیدگان از خلقت ظاهر می‌شود

وَ بِهِ تُبیدُ الظّالِمینَ وَتُهْلِکُهُمْ.

و به وسیله او ظالمان را نابود و هلاک می‌سازی.

عَجِّلْ ذلِکَ یا رَبَّ الْعالَمینَ.‌ای پروردگار عالمیان، در ظهورش تعجیل فرما

پس از آن امام (ع) سر از سجده برداشت، عرض کردم: جانم به فدایت! شما برای فرج کسی دعا کردید که با فرج او گشایشی در کار دوستان و اولیای الهی حاصل خواهد شد، مگر آن کس شما نیستید؟ امام (ع) فرمود: نه! او قائم آل محمد است.

آنگاه امام صادق (ع) نشانه‌های ظهورش را بیان کرد و در ادامه فرمود: " شب و روز، منتظر ظهور مولایت باش، زیرا خداوند هر روز در شان و کاری است و انجام کاری او را از کار دیگر باز نمی‌دارد" (و توقع امر صاحبک لیلک و نهارک، فان الله کل یوم هو فی شان، لا یشغله شان عن شان)

نکته:

از شب بیست و یکم، دهه آخر ماه رمضان شروع می‌شود که بسیار پرارزش و مغتنم است، در هر شب از شب‌های این دهه، غسل مستحب است و روایت شده است که رسول خدا (ص) در هر شب از شب‌های دهه آخر ماه رمضان غسل کرد.

همچنین اعتکاف در مساجد جامع در این دهه مستحب است و فضیلت فراوان دارد و در روایتی از رسول خدا (ص) اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان برابر دو حج و دو عمره شمرده شده است.

رسول خدا (ص) در دهه آخر ماه رمضان در مسجد معتکف می‌شد. بسترش را جمع می‌کرد و آماده و مهیا و با نشاط به شب‌زنده‌داری و عبادات می‌پرداخت (بسیاری از مسلمانان نیز در این امر به آن حضرت اقتدا می‌کردند) برخلاف آنچه بعضی از ناآگاهان می‌پندارند که با گذشت شب‌های قدر برنامه ماه مبارک رمضان تمام شده است.

منابع:

مفاتیح نوین، آیت الله ناصر مکارم شیرازی و همکاران، نوبت و سال چاپ: بیست و دوم ۱۳۸۹، ناشر: انتشارات امام علی بن ابی طالب (ع)

www.hadj.ir

www.hajij.com

www.aviny.com