زمین زیر پای تخت‌جمشید می‌لرزد، فرونشست در مرودشت به آثار باستانی ایران رسید

به گزارش پارسینه به نقل از اقتصاد24، استان فارس چهارمین استان ایران از نظر وسعت و شدت فرونشست است که دشت مرودشت با تخت‌جمشید و نقش‌رستمش بیشترین فشار ناشی از این پدیده را متحمل می‌شود و در نقاطی تا ۲۰ سانتی‌متر در سال پایین می‌رود. در این گزارش سعی کردیم نشان دهیم کشاورزی در مجاورت این آثار باستانی چطور باعث تشکیل عارضه‌ای به‌نام «گرادیان فرونشستی» شده که در حال تخریب این بنا‌ها است. از «محمد ثابت اقلیدی»، مدیرکل میراث‌فرهنگی فارس نیز جویا شدیم که چه اقداماتی برای بازگرداندن معنای واقعی «حریم آثار ملی» به دو اثر باستانی انجام شده است؟ پاسخ‌ها پرسش‌های دیگری را برانگیخت که «مهدی معتق»، کارشناس فرونشست، به آنها پاسخ داد. درنهایت از کشاورزان منطقه غفلت نکردیم و با چهار نفر از آنان گفت‌و‌گو کردیم تا مشخص شود که آیا می‌توان راه‌حلی اجتماعی مبتنی‌بر توافق برای توقف یک اشتباه پرهزینه پیدا کرد؟

بیایید ابتدا به وضعیت کلی فرونشست در استان فارس نگاه مختصری کنیم. این استان حدود ۱۲۲ هزار کیلومترمربع وسعت دارد که بیش از شش هزار کیلومترمربع، یعنی پنج درصد از مساحت آن درگیر فرونشست است. بیشترین مساحت و بیشترین اندازه فرونشست سالانه نیز مربوط به شهرستان مرودشت است که ۳۷ درصد از مساحت آن را پوشش داده و شدت آن در جا‌هایی به ۲۰ سانتی‌متر در سال نیز می‌رسد. نقشه شماره ۱ نشان می‌دهد لکه‌های فرونشستی در سراسر استان فارس پراکنده هستند که پرداختن به همه آنها در یک گزارش غیرممکن است. بنابراین، تمرکز خود را در این گزارش به فرونشست مرودشت که در کادر (I) نمایش داده شده، معطوف می‌کنم و بررسی سایر لکه‌های فرونشستی فارس به گزارش دیگری موکول می‌شود.

شکل شماره ۱: نقشه کلی فرونشست در استان فارس

در شکل شماره ۲ می‌توانید جزئیات فرونشست مرودشت را ملاحظه کنید. در این نقشه چهار لکه فرونشستی می‌بینیم که بزرگترین آنها لکه‌ای بی‌شکل در مرکز است. نواحی آبی‌رنگ نشان‌دهنده اندازه فرونشست بیش از ۱۰ سانتی‌متر در سال است و هرچه به‌سمت لبه‌ها پیش می‌رویم، اندازه فرونشست کمتر می‌شود. براساس این نقشه، حدود ۴۴ کیلومتر از ریل راه‌آهن و جاده اصفهان-شیراز و کل شهر مرودشت در معرض فرونشست قرار گرفته‌اند.

موقعیت فرونشست‌های این منطقه و رابطه آنها با دو سد درودزن و سیوند نیز جالب توجه است؛ لکه‌های فرونشستی مرودشت در پایین‌دست این دو سد قرار گرفته‌اند. این یعنی الگوی «فرونشست در پایین‌دست سدها» که در گزارش‌های پیشین «پیام‌ما» درباره فرونشست‌های تهران، اراک، البرز و قزوین به آن اشاره شده بود، در اینجا نیز تکرار شده است.

شکل شماره ۲: نقشه فرونشست مرودشت

به‌گفته کارشناسان، با وجود آنکه لبه‌های لکه‌ها شدت فرونشست کمتری دارند، اما از گرادیان (اختلاف شدت فرونشست) بیشتری برخوردار هستند و به همین دلیل است که ساختمان‌ها، زیرساخت‌های حمل‌ونقل و بنا‌های تاریخی مستقر در لبه لکه‌های فرونشستی متحمل خسارت بیشتری می‌شوند. در شکل شماره ۳ به‌وضوح می‌توان دید مراکز تاریخی «نقش‌رستم» و «تخت‌جمشید» در لبه‌های لکه فرونشستی قرار گرفته‌اند. این یعنی هر قدمی که در این مناطق تاریخی برمی‌داریم، زمین زیر پایمان با اندازه متفاوتی فرونشست می‌کند. علت این وضعیت نیز در تصویر سمت راست شکل شماره ۳ معلوم است: زمین‌های کشاورزی. این زمین‌ها تا فاصله چند ده متری آثار ملی ایران به زیر کشت می‌روند و با چاه‌هایی به عمق حتی ۳۰۰ متر آبیاری می‌شوند. تقارن شکل فرونشست و شکل توزیع زمین‌های کشاورزی در دو تصویر جالب‌توجه است.

شکل شماره ۳: چینش زمین‌های کشاورزی در منطقه (تصویر راست) و موقعیت تخت‌جمشید، نقش‌رستم، روستای شول و روستای ساروئی که در نواحی با گرادیان بالا قرار گرفته‌اند (تصویر چپ)

در بخش ابعاد اجتماعی فرونشست توضیح داده‌ایم دو روستای ساروئی و شول نیز موقعیتی مشابه نقش‌رستم و تخت‌جمشید دارند (شکل ۳ سمت چپ) و به‌سبب گرادیان فرونشست زیادی که تجربه می‌کنند، آثار تخریب در بناهایشان مشهود است.

براساس داده‌های سال ۱۴۰۲ مرکز آمار ایران، استان فارس با ۹۴ هزار و ۵۵۴ حلقه چاه دومین استان ایران از حیث تعداد حلقه‌های چاه آب در ایران است. براساس این داده‌ها، در سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰، تخلیه سالانه آب زیرزمینی در این استان به سالانه شش میلیارد و ۴۰۵ میلیون مترمکعب می‌رسد. البته لازم به ذکر است که وقتی همین آمار را از داده‌های استانی موجود در بانک اطلاعات مرکز آمار ایران جست‌و‌جو می‌کنیم، به ارقام متفاوتی می‌رسیم و معلوم نیست کدام‌یک معتبر است. برای مثال، آمار مجموع تخلیه سالانه آب‌های زیرزمینی استان فارس در گزارش استانی در همین سال هفت میلیارد و ۶۷۰ میلیون مترمکعب درج شده است و این درحالی‌است که آمار تعداد چاه‌ها نزدیک به ۲۰ هزار حلقه کمتر از گزارش سالانه است. اگر این اختلاف عددی را مربوط به چاه‌های غیرمجاز بدانیم که در گزارش سالانه منظور شده‌اند، یعنی اذعان داریم که گزارش سالانه معتبر و مرجع اصلی است، اما این سؤال مطرح می‌شود که چرا با وجود اضافه شدن حدود ۲۰ هزار چاه به آمار گزارش سالانه، حجم تخلیه آب‌های زیرزمینی ذکرشده حدود یک میلیارد و ۲۵۰ میلیون مترمکعب کمتر شده است؟

براساس اسناد مرکز آمار ایران، تخلیه سالانه آب زیرزمینی شهرستان مرودشت در سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰، بالغ بر ۷۶۶ میلیون مترمکعب بوده است. در این شهرستان دست‌کم ۹ هزار چاه حفر شده که پنج هزار و ۲۳۷ حلقه از آنها چاه‌های عمیق هستند.

وضعیت سد‌ها

در استان فارس تاکنون ۲۰ عدد سد با اهدافی که در جدول ملاحظه می‌کنید، احداث شده است (برای برخی سد‌ها بیش از یک هدف اعلامی وجود دارد). این ۲۰ سد توانایی نگهداری بیش از ۴.۱ میلیارد مترمکعب آب قابل مصرف را پشت خود دارند.