گورهای رازآلود شهر سوخته * حسن فتحعلی

شانزدهم آذرماه فرصتی دست داد تا برخی اصحاب رسانه در بخش میراث فرهنگی از بقایای دولت شهری باستانی در ۵۶ کیلومتری زابل دیدن کنند که اینجانب نیز جزو آن گروه بودم.

شهر سوخته در حاشیه جاده زابل- زاهدان و روی آبرفت های مصب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون بنا شده و با دوره برنز تمدن جیرفت مقارن است، شهری بیانگر زندگی ایرانیان در حدود ۶۰۰۰ سال پیش در آن.

تاخیر چهار ساعته پرواز هواپیما در روز برفی تهران گرچه حوصله ها را سر برده بود؛ اما شوق دیدار آثار نیاکان این سرزمین خیلی زود این دلخوری را کنار زد و ظاهر شدن آثار شهر سوخته از دور خستگی سفر را از تن ها زدود.

وقتی رسیدیم باستان شناس مشهور سیدمنصور سیدسجادی سرپرست هیأت کاوش در شهر سوخته به استقبالمان آمد و همان موقع یک منت رسانه ای سر ما گذاشت و گفت زودتر بیایید که یک قبر را برای شما نگه داشته ایم !!

البته منظورش این بود که محتویات بقیه گورها تخلیه شده و این یکی را برای مشاهده خبرنگاران نگه داشته اند.

وقتی به این قبر رسیدیم، اسکلت شخص دفن شده و ظروف و برخی اشیایی که به همراه او دفن شده بود، همه را شگفت زده کرد.

در شرایطی که درگذشتگان امروزی ما بعد از چند سال تمام اعضای بدنشان پوسیده و تبدیل به پودری از خاک می شود، باور اینکه اسکلت یک انسان 6 هزار سال دوام بیاورد کمی مشکل است اما به دلیل خاصیت نمک که جزو طبیعت این منطقه است اسکلت مردمان این شهر به همراه وسایل و حتی پارچه های آنها توانسته حدود 6 هزار سال دوام آورد.

آقای سجادی می گفت: زمانیکه شهر سوخته زنده بود و هنوز نسوخته بود !!! مرده ها را براساس جایگاه و مراتب اجتماعی آنها دفن می کردند و برخی از آنان را با وسایل شخصی و ابزار کارشان زیر خاک مدفون می کردند و برای آنکه خاک زود آنها را از بین نبرد با خشت های گلی ابتدا برای آنان اتاقک هایی می ساختند و سپس اجساد، وسایل و ظروف شخص را در آن قرار می دادند که به این نوع قبرها گورهای سردآبه ای می گویند.

در جریان کاوش های باستان شناسی شهر سوخته، اجسام و وسایل بی نظیری از عود سوز گلی و فلزی، ظروف مرمری، ظروف آرایشی، خمره، سنجاق های سر، میله سرمه کشی، آویز، گردنبد با مهره های بسیار ریز و بقایای یک کارگاه صنعتی کشف شده است که همه آنها گویای ویژگی های قابل توجه و جالب زندگی در آن دوران است.

کشف تعداد قابل توجهی میله سرمه کشی و سنجاق های سر از جنس فلز در این گورها نیز رازهای دیگری از نوع زندگی مردمان این شهر در آن دوره زمانی را فاش کرده است.

یکی از عجیب ترین وسایلی که خبرنگاران در بازدید از این شهر مشاهده کردند وجود

مهره هایی با قطر و اندازه بسیار ظریف و سوراخ های ظریف تر در وسط آنها بود که به عنوان وسایل زینتی و گردن آویز استفاده می شد، به گونه ای که شاید ریزترین سوزن ها از داخل سوراخ آنها عبور نمی کند، اما نوعی نخ توانسته آنها را به هم متصل نگه دارد، کشف این اجناس نشان می دهد مهره سازی برای ساخت گردنبند، آویز، گوشواره، النگو، دستنبد و نظایر آن از صنایع رایج در این شهر هزاره سوم پیش از میلاد بوده است.

کشف اسکلت ها، ظروف سفالی، زینت آلات و دیگر وسایل البته بخش اندکی از کار باستان شناسی است و بخش مهمتر از آن بررسی های آزمایشگاهی و مطالعات انسان شناسی در باره این کشفیات است که پرده از چشم انسان شناسان، باستان شناسان و دیرینه شناسان نسبت به چگونگی زندگی انسان ها در هزاران سال قبل و روابط اجتماعی، خانوادگی، روش های کار و تهیه غذا در آن دوران را کنار می زند.

به همین دلیل ویژگی های منحصر به فرد شهر سوخته است که باستان شناسان می گویند این شهر پیشرفته ترین شهر جهان قدیم بوده و یونسکو در سال ۱۳۹۳ آن را به عنوان میراث جهانی ثبت و به عنوان یکی از پیشرفته ترین شهرهای باستانی دنیا معرفی کرده است.

کشف نخستین پویانمایی جهان بر ظرف سفالین، دفن برخی اجساد با لباس و پارچه کفنی، چشم مصنوعی، نمونه های جالب و بدیع از زیورآلات و جواهرات، نقش مهر 5 هزار ساله روی گل، معرق کاری، انواع پارچه، حصیر و قلاب ماهیگیری در این شهر بیانگر فعالیت های صنعتی و هنری و سطح مهمی از زندگی بشر آن دوره بوده است.

همچنین وجود کانال ها، انبارهای دفن زباله، مسیرهای عبور آب و دفع فاضلاب و نوع معابر کاوش شده نشانگر آثار معماری و کارهای ظریف دستی و صنعتی مردمان این شهر است و اینکه آنان چه نظم و ترتیبی در شکل زندگی بیرونی خود داشته اند.

هر سال فصلی از کاوش ها در شهر سوخته توسط باستان شناسان و کارشناسان میراث فرهنگی انجام و رازهایی از زندگی مردمان کهن این سرزمین آشکار می شود.

اما نکته ای که بسیار قابل توجه است اینکه غربی ها با جمع آوری تعدادی از آثار تاریخی در موزه ای، هزاران گردشگر را از سراسر جهان به سوی خود جذب و از این راه میلیون ها دلار درآمد پیدا می کنند ضمن آنکه به آثار و مفاخر خود هم می بالند و آثار تمدنی خود را به رخ جهانیان می کشانند.

این در حالیست که در کشور ما صدها مکان تاریخی با قدمت های بسیار زیاد وجود دارد که اگر بودجه و امکانات کافی برای آنها در نظر گرفته شود می تواند یکی از بهترین راه های معرفی تمدن ایران زمین و کسب درآمدهای زیاد باشد اما این بخش از فعالیت ها در کشور نیز متاثر از شرایط دشوار اقتصادی دچار کمبودهایی شده است.