طرح‌های آبخیزداری در کرمان سد راه سیلاب‌های مخرب شد

نقش موثر پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان داری در پیشگیری از وقوع سیل و خسارات ناشی از آن در بارندگی‌های اخیر استان کرمان می‌تواند دلیلی مهم برای اجرای اصولی و گسترده اینگونه طرح‌ها در مناطق مختلف کشور باشد.
هر چند اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان داری با تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و جلوگیری از هدررفت منابع آبی راهگشای حیات دوباره زمین است، اما در کنار این مهم جلوگیری از جاری شدن سیلاب و تخریب زیرساخت‌های زندگی بشر عملکرد مهم این طرح‌ها است.
با اجرای هر هکتار عملیات آبخوان داری سالانه هزار مترمکعب آب در زمین ذخیره و از خسارات ناشی از سیل و فرونشست زمین کاسته می‌شود.
بهره برداری‌های نادرست از منابع طبیعی آب منجر به تخلیه آبخوان‌ها و فرونشست دشت‌ها در بسیاری از مناطق شده و در صورت نبود مدیریت در این بخش، امنیت غذایی و حیات اقتصادی و اجتماعی جامعه به مخاطره خواهد افتاد.
غفلت از مدیریت منابع آبی می‌تواند توازن عرصه‌های طبیعی و تعادل اکولوژیک و هیدرولوژیک حوزه‌های آبخیز را با چالش جدی مواجه کند در حالی که اجرای این طرح‌ها سبب افزایش آبدهی قنوات می‌شود.
حفظ و پایداری آب در چرخه اکوسیستم‌های طبیعی کشور کم آبی، چون ایران و استان کویری کرمان، که از طرفی بواسطه سیل خیز بودن با وقوع سیل‌های شدید مواجه بوده و از سوی دیگر خشکسالی‌های طولانی مدت را تجربه می‌کند، از مسائل مهم و اساسی است که باید مد نظر قرار گیرد.
حال آنکه آبخوان داری با شیوه‌های بهره برداری مناسب از باران در سطح حوزه‌های آبخیز، ضمن کاستن از شدت وقوع سیلاب‌های مخرب از طریق افزایش زمان تمرکز سیلاب و ایجاد فرصت نفوذ جریان‌های سطحی، کاهش تبخیر و تغذیه آبخوان‌های زیرزمینی، علاوه بر احیای عرصه‌های طبیعی، امکان دستیابی به آب را به صورت پایدار با استفاده از روش‌های ساده و بومی میسر می‌کند.
پایداری تولیدات کشاورزی و عرصه‌های طبیعی کشور در شرایط تنگنای آب موجود، سازگاری با کم آبی، استمرار تولید آب در سطح حوزه‌های آبخیز و جلوگیری از مهاجرت‌های اقلیمی مستلزم اعمال رویکرد‌های جامع نگر و بهره برداری اصولی و بهینه از ظرفیت بارش‌ها و سیلاب‌ها در راستای مدیریت خشکسالی و کم آبی است.
مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمان گفت: انجام پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان داری در این استان، نقش موثری در مدیریت روان آب‌ها و تغییر رفتار سیلاب‌ها در زمینه جلوگیری و پیشگیری از وقوع سیل داشته است.
مهدی رجبی زاده، تغییرات اقلیمی، شرایط جغرافیایی و توپوگرافی کشور و انجام نشدن عملیات آبخیزداری در بالادست را مهمترین عامل وقوع سیل و خسارات ناشی از آن در روستا‌ها و شهر‌ها دانست.
وی اظهار داشت: در سیلاب‌های ویرانگر چند روز گذشته کشور، نقش و ضرورت پروژه‌های آبخیزداری و ضرورت تخصیص اعتبارات ویژه در این حوزه، بیش از هر زمان دیگر احساس شد.
وی تصریح کرد: بارانی که رحمت الهی است و می‌توانست به سفره‌های زیر زمینی آب نفوذ و آبخوان‌ها را تغذیه کند، زحمت و خسارات جبران ناپذیری برای مردم و کشور بوجود آورد و خانواده‌هایی را داغدار و عزادار کرد.
رجبی زاده گفت: اعتباراتی که این روز‌ها در قالب تسهیلات و جبران بخشی از خسارات وارده به مردم داده خواهد شد، در حقیقت اعتباراتی است که سیل با خود برده است و اگر همین اعتبارات برای پروژه‌های پیشگیرانه در قالب انجام پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان داری اختصاص داده شود، شاهد این همه خرابی و ویرانی نخواهیم بود.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمان افزود: با توجه به اثربخشی انجام پروژه‌های آبخیزداری طی ۳۰ سال گذشته در استان کرمان، در سطح پوشش هزار و ۱۲۵ هزار هکتار که منجر به کاهش وقوع سیل تا میزان ۵۰ تا ۷۰ درصد شده است.
وی ادامه داد: دستاورد‌های این مهم شامل مدیریت و کنترل رواناب‌ها به میزان ۲۹۰ میلیون متر مکعب سالانه، که منجر به نفوذ آب به میزان ۱۷۴ میلیون متر مکعب در سال به سفره آب زیرزمینی و همچنین ۱۱ میلیون تن کنترل فرسایش آبی و چهار میلیون متر مکعب کنترل رسوب شده است.
رجبی زاده به دستور مقام معظم رهبری در سال ۱۳۹۷ مبنی بر تخصیص اعتبار به مبلغ ۲۵ میلیارد تومان از محل اعتبارات صندوق توسعه ملی به منظور اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان داری در ۱۴ شهرستان و ۲۷ حوزه آبخیز سطح استان کرمان اشاره کرد.
وی گفت: انجام پروژه‌های آبخیزداری در سال ۹۷ در سطح پوشش ۲۶.۵ هزار هکتار، نقش موثری در مدیریت رواناب‌ها و جلوگیری از وقوع سیل و خسارت ناشی از آن به شهر‌ها و روستا‌ها در بارندگی‌های اخیر داشته و به خوبی اثربخشی پروژه‌ها و ضرورت انجام اقدامات آبخیزداری و آبخوانداری را نشان می‌دهد. رجبی زاده مهمترین دستاورد‌های پروژه‌های انجام شده را مدیریت و کنترل ۲۱ میلیون متر مکعب رواناب در سطح حوزه‌های آبخیز استان عنوان کرد و گفت: این طرح‌ها منجر به نفوذ ۵.۱ میلیون متر مکعب آب به سفره آب زیرزمینی، ۹۳ هزار متر مکعب کنترل رسوب و ۲۶۶ هزار تن کنترل فرسایش شده است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمان گفت: در حال حاضر باید بیش از هر زمان دیگر با انجام عملیات آبخیزداری و آبخوانداری در حوزه‌های آبخیز مشرف به شهر‌ها و روستا‌ها و حوزه‌های آبخیز بالادست، اقدامات پیشگیرانه از وقوع سیل انجام شود تا علاوه بر کنترل و مدیریت روانابها، تغذیه سفره‌های زیر زمینی آب، جلوگیری از فرسایش آبی و کنترل رسوب، شاهد سیراب شدن آبخوان‌ها باشیم.
منابع طبیعی و آبخیزداری از نقشی مهم و انکارناپذیر در توسعه کشور‌ها برخوردار است در حالی که تهدید‌های طبیعی و غیرطبیعی این منابع ارزشمند را در معرض خطر نابودی قرار می‌دهد لذا اجرای طرح آبخیزداری با هدف حفاظت از آب، خاک و جلوگیری از بیابانزایی و سیلاب از نیاز‌های اساسی عرصه‌های طبیعی با توجه به ادامه خشکسالی ها، تهدید و تخریب عرصه‌ها است، اما آنطور که باید جدی گرفته نمی‌شود.
آبخیزداری (Watershed Management)، به اعتقاد کارشناسان علم و هنر برنامه ریزی مستمر و اجرای اقدام‌های لازم برای مدیریت منابع حوزه‌های آبخیز اعم از طبیعی، کشاورزی، اقتصادی و انسانی بدون ایجاد اثرات منفی در منابع آب و خاک است که می‌تواند به صورت مکانیکی یا بیولوژیکی باشد.
از مجموع ۶۰ میلیون هکتار از عرصه‌های بیابانی و مرتعی کشور حدود ۲۵ میلیون هکتار مستعد عملیات آبخیزداری است.
در سه دهه اخیر برای رفع معضل خشکسالی، جلوگیری از فرسایش بادی و هدر رفت آب حدود ۲ هزار طرح آبخیزداری در هشت میلیون هکتار از عرصه‌های طبیعی کشور انجام شده است.
اقدامات بیولوژیکی (ایجاد یا تقویت پوشش گیاهی از طریق نهال‌کاری، بذرکاری، کپه‌کاری)، مکانیکی (پخش سیلاب، بندخاکی، بند‌های رسوبگیر ملاتی، گابیونی و خشکه‌چین)، بیومکانیکی (سکوبندی، تراس‌بندی، بانکت‌بندی همراه با تقویت پوشش گیاهی) و مدیریتی (حفاظت و قرق، کشاورزی حفاظتی) از جمله فعالیت‌ها در حوزه آبخیزداری است.
براساس برنامه ششم توسعه برای اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان داری در کشور ۱۰ میلیون هکتار هدف گذاری شده است که طبق این برنامه باید هر ساله در سطح ۲ میلیون هکتار این پروژه اجرایی شود.