ماجرای توبه «ابولبابه انصاری»

شب‌های قدر از بزرگترین، شریف‌ترین، و پر رمز و رازترین شب‌های سال است. یکی از اعمالی که در این شب‌ها بسیار توصیه شده و مورد توجه بزرگان دین است توبه و استغفار به درگاه پروردگار عالم است.

در این شب، بندگان خاص خداوند، فرصت را غنیمت می‌شمارند و با توبه و بازگشت به سمت خدا به اصلاح رابطه معنوی خود با خداوند متعال می‌‌پردازند.

در این راستا، گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام ابوالفضل بهشتی، کارشناس دینی و نویسنده کتاب‌های «سیمای مؤمن در قرآن و حدیث»، «فلسفه و عوامل جاودانگی نهضت عاشورا»، «برکات و آفات زبان در قرآن و حدیث» و «نگاهی به جایگاه معنوی ایرانیان در قرآن و حدیث» انجام دادیم که خلاصه متن آن از نظر می‌گذرد.

گناه، حاصل غفلت از خداوند است/هر معصیتی که از بنده‌ای سر می‌زند، ظلمتی در دل او نفوذ می‌کند

حجت‌الاسلام بهشتی در ابتدای این گفت‌وگو ابراز داشت: گناه به دنبال غفلت از خداوند و غفلت از منزلت انسانی رخ می‌دهد و وجود ما را آلوده می‌کند.

وی اظهار داشت: هر معصیتی که از بنده‌ای سر می‌زند، ظلمتی در دل او نفوذ می‌کند و چون بر معصیت اصرار کند، آن ظلمت و سیاهی افزایش یافته و به تدریج دل را فرا می‌گیرد. امام محمد باقر(ع) در این مورد می‌فرماید: «در قلب هر انسانی صفحه سفیدی هست که چون گناهی مرتکب شود، نقطه سیاهی بر آن عارض می‌شود، اگر بر گناه خود ادامه دهد و از آن بر نگردد، آن سیاهی غالب گشته و سفیدی از بین می‌رود. در این صورت چنان کسی هرگز به سوی خیر بر نمی‌گردد»

گناه باعث قساوت قلب می‌شود

مدیر مسئول انتشارات نسیم بهشت، قساوت قلب را از آثار گناه دانست و عنوان کرد: دل انسان در حالت سلامت، از لطافت و رقت خاصی برخوردار است به طوری که در سایه این رقّت و لطافت، سریعاً و شدیداً از علل و عوامل معنوی و ملکوتی متأثر می‌شود و همین تأثرات معنوی، استعدادهای عالیه او را شکوفا و به عروج او در مراتب معنوی کمک می‌کند ولی آنچه این سلامت و لطافت قلب را تهدید می‌کند، گناه و معصیت است. انسان هر بار که دست به سوی معصیتی دراز می‌کند از لطافت روحی و رقت معنوی اش کاسته می‌شود، تا آنجا که به تدریج آثار خشونت و کاهش رقت قلب حتی در سیمای او و به خصوص در دیدگان او ظاهر می‌شود.

وی تاکید کرد: هر چه انسان بر معصیت و گناه اصرار ورزد، به همان اندازه، قساوت جای رقت او را می‌گیرد و در اعماق قلب انسان ریشه می‌کند و در نتیجه از ادراک لذت‌های معنوی باز می‌ماند و روشنائی قلبی و نورانیت درون را از دست می‌دهد.

گناه توفیقات را سلب می‌کند

این نویسنده و پژوهشگر معارف اسلامی گفت: وقتی انسان بعد از علم و آگاهی،‌ عمدا دست به سوی گناه دراز کند و بعد از ارتکاب گناه نیز پشیمان نشود، علاوه بر اینکه از آثار وضعی آن گناه متأثر می‌شود، از یک پی آمد دیگری نیز متضرر می‌شود که دامنه اثر آن بسی وسیع‌تر است و آن، سلب توفیق است.

وی ادامه داد: به وسیله گناه، توفیقات از انسان، سلب می‌شود که غالباً شخص متوجه آن نیست و بدین وسیله بابی از خیر به روی او بسته می‌شود.

انبیاء و معصومین(ع) در هر فرصتی گناهکاران را تشویق به پاک سازی خویش می‌کردند

بهشتی با اشاره به جایگاه و اهمیت توبه تأکید کرد: به قدری در مسئله توبه در روایات تاکید شده که در حدیثی از امام باقر(ع) می‌خوانیم: «خداوند از توبه بنده‌اش بیش از کسی که مرکب و توشه خود را در بیابان در یک شب تاریک گم کرده و سپس آن را بیابد شاد می‌شود» همچنین در قرآن مجید آمده است: «إن الله یحب التوابین ...» یعنی خداوند، توبه کنندگان را دوست دارد.

مدیرمسئول انتشارات نسیم بهشت اظهار داشت: انبیاء، قرآن مجید و معصومین(ع) در هر فرصتی، ما آلودگان را تشویق به پاک سازی خویش و جبران اشتباهات گذشته می‌کنند.

توبه یعنی چه

این نویسنده و پژوهشگر معارف اسلامی با اشاره به معنی توبه در لغت و اصطلاح ابراز داشت: «توبه» مصدر «تابَ»، در لغت به معنای اقرار به گناه و مطلق بازگشت و رجوع است. در اصطلاح شرع، ترک گناه است به خاطر زشتی آن، و پشیمانی بر آنچه از دست رفته یا کاری که در آن کوتاهی شده است و عزم بر ترک آن، و تدارک و جبران آنچه را که از دست داده است. به عبارت کوتاه: «بازگشت از گناه و پشیمان شدن از نافرمانی خدا یعنی توبه»

خداوند هم توبه می‌کند

بهشتی گفت: «توبه» در قرآن مجید دو گونه استعمال شده است: یکی توبه مربوط به بندگان خدا و دیگری مربوط به خداوند. یعنی خداوند هم توبه می‌کند!

وی اضافه کرد: مقصود از توبه انسان، بازگشت او از گناه و کارهای بد به سوی خداست؛ و مقصود از توبه خداوند، پذیرفتن توبه انسان و بازگشت لطف و فضل خدا به انسانی است که از انحراف و گناه، توبه کرده است.

مدیر مسئول انتشارات نسیم بهشت اظهار داشت: از نظر استعمال، فرقی که توبه مربوط به انسان و توبه مربوط به خدا دارد عبارت از این است که بعد از توبه انسان، کلمه «إلی» و پس از توبه خداوند، کلمه «علی» آورده می‌‌شود. مثل؛ «یا ایها الذین آمنوا توبوا الی الله» و مثل؛ «و یتوب الله علی المؤمنین و المؤمنات».

توبه، مایه طول عمر و بهره‌گیری از مواهب حیات می‌شود

حجت‌الاسلام بهشتی اظهار داشت: داستان بلعیده شدن حضرت یونس به وسیله ماهی بزرگ که بدون شک یک اعجاز الهی بود، راه نجات مومنان را از غم و اندوه و گرفتاری و مشکلات معرفی می‌‌کند.

مدیر مسئول انتشارات نسیم بهشت ادامه داد: نکته این داستان در اعتراف به خطا در پیشگاه حق، و تسبیح و تنزیه و توبه و بازگشت به سوی خداست و این ماجرا نشان می‌دهد که ایمان به خدا و توبه از گناه، علاوه بر آثار و برکات معنوی، مواهب ظاهری دنیا را نیز متوجه انسان می‌‌سازد، عمران و آبادی می‌آفریند، و مایه طول عمر و بهره‌گیری از مواهب حیات می‌‌شود.

توبه تنها گفتن «استغفرالله» نیست

حجت‌الاسلام بهشتی گفت: طبق متون دینی، توبه، تنها گفتن «استغفر الله» نیست بلکه شرائط و ارکانی دارد از جمله پشیمانی واقعی، جبران گذشته و تصمیم بر عدم بازگشت، که با رعایت آنها توبه مورد پذیرش الهی قرار خواهد گرفت و ضمناً آن چنان اثری می‌‌گذارد که گناه و آثار گناه را به کلی از روح و جان انسانی محو می‌‌کند.

توبه، تولد دوم نامگذاری شده است / ماجرای توبه ابولبابه انصاری

این نویسنده و پژوهشگر معارف اسلامی اظهار داشت: در فرهنگ اسلامی برای رفع احساس گناه و حل این مشکل، مقوله امیدواری به درگاه خدا و اصل توبه و رحمت الهی مقرر شده است. توبه تولد دوم نام‌گذاری شده است. اسلام درهای لطف الهی را به روی هر انسانی در هر شرایطی و با هر گونه بار مسئولیتی باز می‌‌گذارد. قرآن می‌‌فرماید: «قل یا عبادی الذین أسرفوا علی أنفسهم لا تقنطوا من رحمـة الله إن الله یغفر الذنوب جمیعاً إنه هو الغفور الرحیم» ای بندگانم که بر خود اسراف کرده‌اید از رحمت خدا ناامید نشوید. خداوند همه گناهان را می‌بخشد. او بخشنده و رحیم است.

وی گفت: طبق روایتی ابو لبابه انصاری با دو یا چند نفر دیگر از یاران پیامبر (ص) از شرکت در جنگ «تبوک» خودداری کردند، اما هنگامی که آیاتی را که در مذمت متخلّفین وارد شده بود شنیدند بسیار ناراحت و پشیمان شدند، و خودشان را به ستون‌‌های مسجد پیغمبر (ص) بستند. هنگامی که پیامبر (ص) بازگشت و از حال آنها خبر گرفت، عرض کردند: آنها سوگند یاد کرده‌اند که خود را از ستون باز نکنند تا اینکه پیامبر (ص) باز کند. رسول خدا (ص) هم فرمود: من نیز سوگند یاد می‌کنم که چنین کاری را نخواهم کرد مگر اینکه خداوند به من اجازه بدهد. بعد این آیه (قل یا عبادی الذین أسرفوا علی أنفسهم ...) نازل شد و خداوند توبه آنها را پذیرفت و پیامبر (ص) آنها را از ستون مسجد باز کرد.

شرایط قبول شدن توبه

حجت‌الاسلام بهشتی اظهار داشت: با توجه به متون دینی، قبولی توبه منوط به پشیمانی از گناه، ترک گناه و تدارک و جبران گذشته است.

وی با بیان اینکه از آیات و احادیث متعدد استفاده می‌شود توبه تنها ندامت و پشیمانی از گناه نیست ابراز داشت: توبه باید توأم با اصلاح و جبران باشد. در جبران خطاها با اعمال صالح، تفاوت نمی‌کند که گناه و خطا یک گناه مالی باشد، یا گناه دیگر.

در غیبت و تهمت باید اعاده حیثیت شود/ اموال ضایع شده، برگردد

این نویسنده و پژوهشگر معارف اسلامی با اشاره به مثالی در مورد نحوه جبران گناه و خطا گفت: شخصی که در مقام جبران است اگر مثلاً حیثیت انسان پاک دامنی را با سخنی لکه دار ساخته یا مال و حقی را ضایع کرده، برای قبولی توبه خود، باید سخنان خویش را در برابر تمام کسانی که این تهمت و یا غیبت را از او شنیده‌اند تکذیب و اصلاح کند و به اصطلاح اعاده حیثیت کند، حق از دست رفته را بر گرداند، همان‌گونه که تصریح قرآن است که می‌‌فرماید: «إلّا الذین تابوا و أصلحوا و بینوا فأولئک اتوب علیهم و انا التواب الرحیم» مگر کسانی که بعد از آن توبه کنند و جبران نمایند که خداوند آنها را می‌‌بخشد زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است.

یکی از آداب توبه، استغفار است

این نویسنده و پژوهشگر معارف اسلامی اظهار داشت: یکی دیگر از آداب توبه، استغفار است. قرآن مجید می‌‌فرماید: «والذین اذا فعلوا فاحشة او ظلموا انفسهم ذکروا الله فاستغفروا لذنوبهم و من یغفر الذنوب الا الله و لم یصروا علی مافعلوا و هم یعلمون» یعنی و آنها که وقتی مرتکب عمل زشتی شوند، یا به خود ستم کنند، به یاد خدا می‌افتند؛ و برای گناهان خود طلب آمرزش می‌کنند و کیست جز خدا که گناهان را ببخشد؟ و بر گناه، اصرار نمی‌‌ورزند با این که می‌دانند.

در آستانه مرگ، توبه پذیرفته نمی‌شود

مدیر مسئول انتشارات نسیم بهشت گفت: این را دقت کنیم توبه‌ای که قبل از احتضار و رؤیت نشانه‌های مرگ حتمی صورت گیرد ارزش دارد اما کسانی که در آستانه مرگ قرار گیرند و در آن حال از گناهان توبه کنند توبه آنان پذیرفته نخواهد شد.

هنگام ظهور عذاب، توبه، پذیرفته نمی‌‌شود

این نویسنده و پژوهشگر معرف اسلامی اظهار داشت: هنگامی که نخستین نشانه‌‌های عذاب دنیا بر بعضی از اقوام پیشین آشکار می‌‌گشت باب توبه بر روی آنان بسته می‌‌شد.

بهشتی ادامه داد: در سرگذشت فرعون می‌‌خوانیم: «حَتَّى إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنتُ أَنَّهُ لا إِلِهَ إِلاَّ الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَاْ مِنَ الْمُسْلِمِینَ ... إِنِّی تُبْتُ الآنَ وَلاَ الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَهُمْ کُفَّارٌ أُوْلَئِکَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا» تا آن زمان که غرقاب دامن او را گرفت، صدا زد الان ایمان آوردم که معبودی جز معبود بنی اسرائیل نیست و من از تسلیم شدگانم، (به او گفته ‌شد) الان این سخن را می‌‌گویی؟ و پیش از این نافرمانی کرده و از مفسدان بودی؟ (به همین دلیل توبه تو پذیرفته نخواهد شد.)

مدیر مسئول انتشارات نسیم بهشت با بیان اینکه از سوره انعام نیز استفاده می‌‌شود که توبه و ایمان در حین مشاهده مرگ بی اثر و بی بهره است بیان داشت: کسانی که هنگام احتضار توبه می‌کنند درست مانند مجرمانی هستند که وقتی چشمشان به چوبه‌ دار افتاد و طناب دار را بر گلوی خود احساس کردند، از کار خود پشیمان می‌شوند؛ روشن است که این پشیمانی نه فضیلت است و نه افتخار و نه تکامل. به همین جهت چنین توبه‌ای بی اثر است کما اینکه ایمان آوردن در چنین شرائطی نیز مقبول درگاه حق تعالی قرار نمی‌‌گیرد. چون همه در وقت مرگ و دیدن عالم شهود وضعشان عوض شده و یقین پیدا می‌کنند.

انسان نباید توبه را به تأخیر بیاندازد

حجت‌الاسلام بهشتی در پایان خاطر‌نشان کرد: انسان نباید توبه را به تأخیر اندازد زیرا ممکن است به طور ناگهانی مرگ او فرا رسد و درهای توبه به روی او بسته شود و جالب توجه اینکه تأخیر توبه که از آن به «تسویف» تعبیر می‌کنند در قرآن مجید همردیف مرگ در حال کفر قرار داده شده است و این نشانه اهمیتی است که قرآن به این موضوع داده است. امیدواریم در شبهای قدر، همه ما از توبه کنندگان باشیم.