نجم السلطنه‌؛مادر دكتر مصدق

پارسينه/گروه تاريخ: ملک­تاج خانم ملقب به نجم­السلطنه فرزند فیروز میرزا نصرت­الدوله پسر عباس ­میرزا نایب­السطنه در سال 1270 ق/ 1233ش متولد شد. مادر او حاجیه هما ­خانم 1 دختر بهمن ­میرزا بهاءالدوله نیز نوه دیگر عباس­ میرزا بود. ملک ‌ تاج بزرگترین فرزند فیروزمیرزا بود و دارای دو خواهر به نامهای اشرف­ خانم سرورالسلطنه 2 و ماه سماءخانم عصمت‌السلطنه بود که این خواهر آخری در جوانی فوت کرد و تنها برادر تنی­اش عبدالحسین میرزا فرمانفرما بود. 3

ملک ‌ تاج خواندن و نوشتن را به رسم زمانه در کنار دیگر خواهران خود نزد معلم‌های خانگی فراگرفت و در سن شانزده سالگی با مرتضی­قلی­خان وکیل­الملک ثانی­ کرمانی 4 حاکم کرمان (1284تا 1296ه­ق) که از او بسیار بزرگتر و دارای همسر و اولاد بود ازدواج کرد. یکی از دلایل فیروز میرزا نصرت­الدوله با این ازدواج تحصیلات نظامی مرتضی­قلی­ خان در روسیه بود که این امر در آن زمان بدیع و امتیازی بالا محسوب می­شد، مهریه عروس نیز قابل ملاحظه بود و 5/4 دانگ از قریه اسماعیل­آباد یکی از ده­های حاصلخیز کرمان بود. 5 پس از مراسم ازدواج در تهران عروس با کالسکه به کرمان رفت، اهالی که تا به آن روز کالسکه چهار اسبه ندیده بودند برای تماشای آن جمع شدند. 6 نجم­السلطنه حدود ده سال در کرمان زندگی کرد و دارای دو دختر به نامهای زرین تاج خانم ملقب به شوکت­الدوله و ملوک­ خانم ملقب به عشرت‌الدوله شد. 7 با آغاز قحطی و آشفتگی در حکومت، مرتضی­قلی­ خان از حکومت برکنار و به همراه نجم­السلطنه و دو فرزند خود راهی تهران شد. نجم­السلطنه از آمدن به تهران و نزدیکی با خانواده­اش خوشحال بود ولی اوضاع مالی وکیل­الملک از این شادی می­کاست، وکیل­الملک یک سال بعد از ترک کرمان فوت کرد و نجم‌السلطنه با بدهیهای فراوان همسر خود برجا ماند. 8

فیروز میرزا از ناصرالدین ­شاه تقاضا کرد تا حکومت کرمان را به وی واگذار کند تا بتواند بدهیهای وکیل‌الملک را پرداخت کند و در ضمن ارث نوه‌های خود را از دیگر فرزندان وکیل­الملک جدا کند ولی او نیز کاری از پیش نبرد و اختلاف بر سر میراث وکیل­الملک برطرف نشد تا عبدالحسین میرزا فرمانفرما در سال 1309هـ. ­ق به حکومت کرمان منصوب شد و توانست تمامی سهم ملک و املاک خواهر و خواهرزاده‌هایش را سر و سامان داده و به فروش رساند. 9

نجم­السلطنه در 1298ق با میرزا هدایت­الله آشتیانی وزیر دفتر ازدواج کرد. این ازدواج برای هر دو خانواده مطلوب بود ثروت وزیردفتر برای نجم‌السلطنه و موقعیت خانوادگی او برای وزیردفتر، نتیجه این ازدواج یک پسر به نام محمد مصدق‌السلطنه، دکتر محمد مصدق بعدی، و دختری به نام آمنه ملقب به دفتر­الملوک بود که بعدها با پسردایی خود فیروز میرزا نصرت‌الدوله ازدواج کرد. نجم­السلطنه در سال 1303 ق پدر خود و یک سال بعد مادر خود را از دست داد چند سال بعد، همسر او وزیردفتر بر اثر ابتلا به بیماری وبا فوت کرد، در این زمان محمد دوازده 10 و آمنه هشت ساله بود. نجم­السلطنه حال زنی چهل ساله بود با تجربیات بسیار و خود اداره خانه و امور مالی را بر عهده گرفت. 11

در سال 1311ق نجم­السلطنه برای بار سوم با میرزا فضل­الله خان وکیل­الملک تبریزی طباطبایی دیبا، منشی مظفرالدین­ میرزا ولیعهد ازدواج کرد و راهی تبریز شد. حاصل این ازدواج پسری به نام ابوالحسن ثقه­الدوله دیبا بود.

با به سلطنت رسیدن مظفرالدین شاه زندگی نجم‌السلطنه نیز دچار تغییراتی شد. عبدالحسین میرزا فرمانفرما در اثر مخالفت با مظفرالدین شاه به تبعید خود خواسته تن داد و در عتبات ساکن شد و دسیسه‌چینیهای درباریان باعث برکناری وکیل‌الملک از کار شد. دختر شاه که با عبدالحسین میرزا ازدواج کرده بود از همراهی با همسر خود به عتبات منع شد و در تهران بود. نجم‌السلطنه در مدت چهار سال تبعید برادر امور زندگی زن برادرش عزت­السلطنه را در دست داشت. او در تمام این مدت با نامه‌نگاری عبدالحسین میرزا را از وقایع روی داده آگاه می‌کرد و نامه­های وی از اهمیت خاصی برخوردار است. نجم‌السلطنه از زمان مشروطیت زندگی پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشت گرچه سندی در این رابطه موجود نیست ولی با شناخت خانواده او و اوضاع کشور به راحتی می‌توان حدس زد که او چه بحرانهایی را بر سر مسائل سیاسی پسرش مصدق و برادرش فرمانفرما و حتی پسران او که یکی از آنها دامادش بود سپری کرده است ولی این زن در تمامی این سالها از خانواده بزرگ خود و برادرش حمایت و نگهداری کرد.

یکی از مشغله­های نجم­­السلطنه در اواخر عمرش تأسیس و رسیدگی به موقوفه بیمارستان نجمیه بود. او در سال 1305ش در ملک خود در خیابان یوسف‌آباد (حافظ کنونی) که از همسرش فضل­الله خان دیبا به ارث برده بود بیمارستانی به نام نجمیه ساخت و آن را برای کلیه بیماران وقف کرد. نجم­السلطنه برای مخارج این بیمارستان درآمد چندین ملک خود را وقف کرد و تا زمانی که خود زنده بود نظارت بر امور آن را برعهده داشت. پس از آن طبق وقفنامه، تولیت به دست دکتر مصدق و بعد از وی به میرزا ابوالحسن­خان ثقه­الملک و پس از این دو پسر به فرزندان اکبر این دو پسر تعلق می‌گرفت. او همچنین نظارت بر این بیمارستان را به دخترانش زرین‌تاج شوکت‌الدوله، ملوک خانم عشرت‌الدوله و ایران (آمنه) دفتری یا دفترالملوک­ واگذار کرد. این بیمارستان در 15 آذر 1308 افتتاح شد 12 و همچنان به فعالیت خود ادامه مي‌دهد. ملک تاج نجم­السلطنه در آبان 13 1311 در تهران درگذشت.

1. او هیچ لقبی را نپذیرفت و حاجیه را بالاترین لقب می‌دانست.

2. پس از ازدواج با مظفرالدین میرزا ولیعهد به حضرت علیا ملقب شد.

3. منصوره اتحادیه. زنانی که در زیر مقنعه کلاهداری کردند . تهران، نشر تاریخ ایران، 1388. صص 23-24 .

4. پس از فوت پدرش اسمعیل خان نوری وکیل‌الملک در سال 1286ق به این لقب رسید.

5. منصوره اتحادیه. ص 27 .

6. مهدی بامداد. شرح حال رجال ایران در قرن 12و13و14هجری . تهران، زوار، 1371. ص297 .

7. دایره‌المعارف زن ایرانی . تهران، مرکز امور مشارکت زنان ریاست جمهوری، بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی، 1382. ج2. ص 889 .

8. شیخ یحیی احمدی . تصحیح باستانی پاریزی. تهران، دانش، 1354. ص123 .

9. منصوره اتحادیه. ص37و 38 .

10. دکتر محمد مصدق . خاطرات و تالمات دکتر محمد مصدق. به کوشش: ایرج افشار. با مقدمه : دکتر غلامحسین مصدق. تهران، علمی، 1365. ص 54 .

11. منصوره اتحادیه. ص42 و 43 .

12. دایره‌المعارف زن ایرانی . ج 2. ص 890 .

13. همان .

منبع:موسسه مطالعات تاريخ معاصر