آداب عیادت از بیمار در اسلام

1. پیمودن حداقل دو كیلومتر برای ملاقات بیمار

یكی از مواردی كه در سیره رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به ثبت رسیده است، عیادت از برخی بیماران، حتی در دورترین نقطه شهر است.(1) این عنایت ویژه، سبب شده است تا معصومان(علیهم السلام) بر مسافت یك میل (دو كیلومتر) برای دیدار بیماران تأکید کنند.

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به حضرت علی(علیه السلام) فرموده است: «یَا عَلِیُّ سِرْ سَنَتَیْنِ بَرَّ وَالِدَیْكَ سِرْ سَنَةً صِلْ رَحِمَكَ سِرْ مِیلًا عُدْ مَرِیضاً سِرْ مِیلَیْنِ شَیِّعْ جَنَازَةً سِرْ ثَلَاثَةَ أَمْیَالٍ أَجِبْ دَعْوَةً سِرْ أَرْبَعَةَ أَمْیَالٍ زُرْ أَخاً فِی اللَّهِ سِرْ خَمْسَةَ أَمْیَالٍ أَجِبِ الْمَلْهُوفَ سِرْ سِتَّةَ أَمْیَالٍ انْصُرِ الْمَظْلُوم ؛(2) ای على! براى نیكى به والدین دو سال راه‏ بپیما و براى صله رحم یک سال راه‏ بپیما و براى عیادت بیمار، یك میل و براى تشییع جنازه، دو میل و براى اجابت دعوت مؤمن، سه میل و براى زیارت برادر مؤمن، چهار میل و براى دستگیرى گرفتار، پنج میل و براى یارى مظلوم شش میل راه‏پیمایى كن‏.»

جالب آنكه تعیین این مسافت در زمانی است كه انسان از كم‌ترین وسیله حمل و نقل برخوردار بوده است و بیشتر مردم، حتی مسیرهای طولانی را پیاده طی می‌کرده‌اند.

2. عیادت كامل

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) درباره كیفیت عیادت كامل می‌فرمود: «أَنَّ مِنْ تَمَامِ عِیَادَةِ الْمَرِیضِ أَنْ یَدَعَ أَحَدُكُمْ یَدَهُ عَلَى جَبْهَتِهِ أَوْ یَدِهِ فَیَسْأَلَهُ كَیْفَ هُوَ وَ تَحِیَّاتُكُمْ بَیْنَكُمْ بِالْمُصَافَحَةِ ؛(3) عیادت تام و كامل آن است كه دست خود را بر پیشانی یا دست مریض بگذارد، و از حال [امروز و دیروز] او سؤال کند، و بهترین تحیت و درود بین شما آن است كه دست بدهید.

3. هدیه دادن به بیمار

یكی از رسوم بسیار شایسته، میان بسیاری از مردم، همراه داشتن هدیه برای عیادت مریض است. این تحفه برای كودكان بیمار، معمولا اسباب‌بازی و برای بزرگ‌ترها شیرینی و یا چیزهایی است كه باعث تقویت نیروی جسمی و یا روحی بیمار می‌شود. این عمل، همان دستور دین مبین اسلام است كه بر بردن تحفه برای بیمار، تأکید می‌کند و آن را باعث آرامش خاطر بیمار می‌داند.

در روایت است كه چند نفر از شیعیان به عیادت مریضى می‌رفتند. آنان این‌گونه نقل می‌كنند كه بین راه به امام باقر(علیه السلام)برخوردیم. امام(علیه السلام) فرمود: «كجا می‌روید؟» گفتیم: «به عیادت فلان ...» فرمود: «بایستید.» ایستادیم، فرمود: «آیا سیب یا گلابى یا كمى عطر یا یك قطعه عود و ... براى هدیه برداشته‏اید؟» گفتیم: «نه چیزى از اینها همراه‏ ما نیست.» فرمود: «مگر متوجه نیستید كه تحفه، باعث آرامش خاطر و راحت روان مریض است.» (4)

4. دعا بر بالین بیمار

دعا برای سلامتی و عافیت بیمار از دیگر آداب عیادت است. سلمان می‌گوید که نبى اكرم (صلی الله علیه و آله) به عیادت من آمد؛ در حالی كه من در بستر بیماری بودم. آن حضرت [در حقم دعا کرد و] فرمود: «[اى سلمان!] خداوند، رنج تو را برطرف و اجرت را زیاد کند و بدن و دینت را تا آخر عمر محفوظ نگه دارد.» (5)

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سفارش می‌کرد كه بر بالین مریض، هفت مرتبه جمله «أَسْأَلُ اللَّهَ الْعَظِیمَ رَبَّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ أَنْ یَشْفِیَكَ» را بگویید تا در صورت فرا نرسیدن اجلش شفا یابد. (6)

5. امید دادن به بیمار

یكی از مسائلی كه بیماری؛ به ویژه بیماریهای صعب العلاج را طولانی و معالجه را دشوارتر می‌کند، مأیوس شدن از سلامتی و ضعیف شدن روحیه است. اسلام، وظیفه عیادت‌كنندگان می‌داند تا روح امید را در بیمار زنده کنند و وی را به سلامتی امیدوار سازند. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «إِذَا دَخَلْتُمْ عَلَى الْمَرِیضِ فَنَفِّسُوا لَهُ فِی الْأَجَلِ فَإِنَّ ذَلِكَ لَا یَرُدُّ شَیْئاً وَ هُوَ یُطَیِّبُ النَّفْسَ؛ (7) هرگاه بر بالین بیمار رفتید، او را به [زندگى و] تأخیر مرگ امیدوار سازید كه [گرچه این امید] سبب برگشت چیزى نمی‌شود؛ اما سبب دلخوشى بیمار می‌شود.»

در این حدیث شریف، خوشدل كردن بیمار و امید بخشیدن به او، به عنوان یك درمان مطرح شده است. دلیل آن این است: بیماری كه از هجوم درد، افسرده‌حال و اندوهگین است، دچار ضعف روحى است و این ضعف روحى، بیمارى او را قوت می‌بخشد و اگر روح او تقویت شود بیمارى را از خود می‌راند. (8)

6. فاصله بین ایام عیادت

یكی از مسائلی كه بیماران را بسیار می‌آزارد و سبب رنجش آنان می‌شود، ملاقات مكرر عیادت‌كنندگان است. آری، اسلام بر عیادت بیمار تأکید فراوان می‌کند و آن را جزیی از حقوق واجب مسلمانان می‌داند؛ اما بر این مهم نیز سفارش می‌کند كه لازم نیست هر روز از آنها عیادت کنید؛ بلكه بین ایام عیادت، فاصله بیاندازید و برای مثال، هر چهار روز یک بار به ملاقات بیمار بروید. رسول اكرم(صلی الله علیه و آله) می‌فرمود: «أَغِبُّوا فِی الْعِیَادَةِ وَ أَرْبِعُوا إِلَّا أَنْ یَكُونَ مَغْلُوباً؛ (9) عیادت را با فاصله و چهار روز در میان انجام دهید؛ مگر اینكه بیماری غلبه پیدا كرده باشد (از سلامت بیمار مأیوس شده باشید).» همچنین در برخی روایات هر سه روز یك بار را برای عیادت مناسب دانسته‌اند. (10)

مسئله دیگری كه بیماران را رنج می‌دهد، نشستن و صحبت كردن طولانی ملاقات‌كنندگان است؛ زیرا مهم‌ترین چیزی كه بیمار به آن نیاز دارد، آرامش و سكوت است و بر هم زدن این آرامش كه با نشستنهای طولانی به وجود می‌آید اگر سخت‌تر از تحمل درد و رنج نباشد،‌كم‌تر نخواهد بود. به همین علت، شارع مقدس از عیادتهای طولانی به شدت نهی فرموده است؛ چنان كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می‌فرمود: «أفضَلُ العِیادَةِ اَجْراً سُرعَةُ القِیامِ مِن عِندِ المَریضِ؛

(11) برترین عیادت از نظر اجر و پاداش، عیادتی است كه [كوتاه باشد و عیادت‌كننده] سریع‌تر از نزد بیمار بلند شود.»

8. عیادت پس از سه روز

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در آداب عیادت بیماران بر این نكته تصریح می‌فرماید كه بیمار را قبل از سه روز، عیادت نکنید و در صورتی كه بیماری بیش از آن به طول انجامید به ملاقات او بروید.(12)

9. نخوردن چیزی نزد بیمار

از دیگر آداب و دستورهای اسلامی، هنگام دیدار با بیماران، نخوردن چیزی، نزد آنان است. حضرت علی(علیه السلام)می‌فرماید: «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) أَنْ یَأْكُلَ الْعَائِدُ عِنْدَ الْعَلِیلِ فَیَحْبِطُ اللَّهُ أَجْرَ عِیَادَتِهِ؛ (13) رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از [چیزی] خوردن عیادت‌كننده نزد بیمار نهی می‌کند؛ زیرا خداوند پاداش عیادتش را از بین می‌برد.»

شاید بتوان علت این دستور را این‌گونه بیان کرد: اول آنكه خوردن چیزی در مقابل بیماری كه قادر به خوردن آن چیز نیست، خلاف ادب است؛ چنانچه در دستورهای اسلامی‌از خوردن چیزی در مقابل روزه‌دار نهی شده است. دوم: پذیرایی از عیادت‌كنندگان علاوه بر آنكه زحماتی را برای خانواده بیمار به وجود می‌آورد، هزینه‌های مضاعفی را بر دوش بیمار و خانواده او می‌گذارد. چنین برنامه‌ای را درباره خانواده مصیبت‌دیده نیز مشاهده می‌كنیم. چنان‌كه دین اسلام، دستور مى‏دهد تا چند روز براى خانواده مصیبت‏زده غذا آماده و براى آنان فرستاده شود.

امام صادق(علیه السلام) مى‏فرمود: «زمانى كه جعفر بن ابی طالب(علیه السلام) به شهادت رسید، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به فاطمه(سلام الله علیها) فرمود: «براى اسماء بنت عمیس غذا تهیه كن و تا سه روز با سایر بانوان، نزد او بمانید.» از آن زمان پخت غذا براى اهل مصیبت تا سه روز، سنت شد.» (14)

10. عیادت از كسی كه به عیادت تو نیامده است

بررسی دستورهای اجتماعی اسلام، ما را به این مهم رهنمون می‌کند كه اتحاد و اخوت بین اجتماع مسلمانان اصل اساسی در اوامر اسلام را تشكیل می‌دهد. دستور به عیادت بیماران، و دعا بر بالین بیمار و به‌ویژه دستور به عیادت بیماران همسایه و یا فقرا و ... برای افزایش پیوند و محبت بین اهل اسلام است؛ از اینرو این دین آسمانی، یكی از آداب عیادت را ملاقات با بیمارانی می‌داند كه در زمان بیماری عیادت‌کننده به دیدن او نیامده‌اند تا ضمن جلوگیری از قطع ارتباط، این عیادت، باعث تحكیم پیوندها شود . به همین دلیل رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دستور می‌دهد: «عُدْ مَنْ لَا یَعُودُك؛ (15) عیادت کن از كسی كه به عیادت تو نیامده است.»

11. بیمارانی كه عیادت نمی‌شوند

الف. عیادت سه مریض: صاحب دمل، درد چشم و درد دندان.

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «ثَلَاثَةٌ لَا یُعَادُّونَ صَاحِبُ الرَّمَدِ وَصَاحِبَ الضِّرْسِ وَصَاحِبُ الدُّمَلِ؛ (16) سه بیمار عیادت نمی‌شوند؛ بیماری كه چشم درد دارد، و كسی كه دندان درد دارد و كسی كه دمل دارد.»

ب. شارب خمر

امام صادق(علیه السلام)از قول رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «شَارِبُ الْخَمْرِ إِنْ مَرِضَ فَلَا تَعُودُوهُ وَ إِنْ مَاتَ فَلَا تَحْضُرُوه؛ (17) اگر شارب خمر مریض شد به عیادت او نروید و اگر فوت كرد در تشییع جنازه‌اش حاضر نشوید.»

پی نوشت ها :

(1) عیون الأثر، أبو الفتح، دارالقلم، بیروت، چاپ اول، 1414ق، ج2، ص 400 و بحارالأنوار، علامه مجلسى، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404ق، ج16، ص 228.

(2) من‏لایحضره‏الفقیه، ج 4، ص361‏.

(3) مستدرك‏الوسائل، ج 2، ص 92.

(4) الكافی، ج 3، ص 118.

(5) امالی، شیخ طوسى، دارالثقافة، قم، 1414 ق، ص632.

(6) «از خداوند بزرگ، پروردگار عرش عظیم، مسئلت دارم كه شفایت دهد»: الدعوات، ص223.

(7) مستدرك‏الوسائل، ج 2، ص 154.

(8) گنجینه معارف شیعه، محمد باقر كمره‌ای، چاپخانه فردوسى، تهران‏، چاپ اول‏، ج‏1، ص450.

(9) امالی، شیخ‏ طوسی، ص 639.

(10) كنز العمال، حسام الدین هندی، صفوه السقا، الرساله، بیروت، 1405ق، ج9، ص103، ش25187.

(11) همان، ج9، ص97، ش25153.

(12) همان، ص 210، ش 25700.

(13) دعائم ‏الإسلام، تمیمى مغربى، دار المعارف،

30) الكافی ، ج3 ، ص 217.(14)

(15) كنز العمال، ج9، ص 97، ش25150 و من‏لایحضره‏الفقیه، ج 3، ص 300.

(16) الكافی، ج 6، ص 397.

(17) امالی‏، شیخ طوسی، ص 182.

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان

منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره127