مواد مخدری که از راه بینی وارد بدن می شود

در گذشته هر گاه اسمی از مواد مخدر می آمد، نهایت چیزی که به مخیله انسان خطور می کرد حشیش، تریاک و هروئین و از این قبیل مواد بود. اما متأسفانه روزبه روز با پیشرفت علم، تنوع و آثار مخرب این گونه مواد هم با سیری فزاینده روبروست.

چسب ها و حلال ها نسل جدیدی از مواد مخدر هستند که استنشاقی بوده و متأسفانه بر خلاف سایر مواد مخدر که خرید و فروش و حمل آن ممنوع است، این مواد به علت کاربرد شان جهت مصارف آرایشی، بهداشتی و هنری بدون هیچ گونه ممنوعیت، خریداری و مصرف می شوند.
تاریخچه سوء مصرف مواد استنشاقی

استشمام بخار مواد، دارای سابقة تاریخی می باشد. مثلاً یونانیان باستان برای کم کردن مشکلات روانی افراد از این روش استفاده می کردند. اما رواج این روش طی دوران جدید به استشمام بخار حاصل از بنزین طی دهة 1950 به آمریکا بر می گردد و شیوع زیادی پیدا کرده است.

به عنوان مثال: یکی از مشکلات سیستم بهداشتی و درمانی در کشور مکزیک استنشاق چسب های مخدّر از راه بینی است1 که از سن 9 تا 12 سالگی شروع شده و در دورة نوجوانی به اوج می رسد. البته مقدار مصرف در افراد پس از 35 سالگی کمتر دیده می شود و اکثر مصرف کنندگان این نوع مواد را مردان تشکیل می دهند.2

اصولاً یکی از عللی که باعث می شود این مواد جزء اولین موادی باشند که جوانان به امتحان آن روی می آورند، سهولت دسترسی و ارزان بودن آن است.
تعریف

سوء مصرف مواد استنشاقی، شامل همه مواردی می شود که فرد را به تغییرات رفتاری یا روانی قابل ملاحظه بالینی مانند: پرخاشگری، تهاجم، بی تفاوتی، اختلال در قضاوت و اختلال در عملکرد اجتماعی و شغلی دچار می کند.

تمامی این تغییرات در جریان مصرف عمدی مواد استنشاقی فرّار یا بر اثر قرار گرفتن در معرض این مواد به مدت کوتاه ولی با مقادیر زیاد، ایجاد می شود.
انواع مواد استنشاقی

این مواد شامل انواع حلال ها، چسب ها، اتر و شیشه پاکن، رنگ های اسپری، تینر، مواد پاک کننده، لاک غلط گیر، بنزین، نفت، عوامل شیمیایی مورد استفاده برای ظهور عکس، گاز فندک، لاک ناخن، تولوئن، استون (حلال و پاک کننده لاک ناخن) و مواد مورد استفاده در آتش نشانی می شوند.
علائم سوء مصرف مواد استنشاقی:

باید توجه داشت که بسیاری از علایم ذیل با علایم مربوط به سوء مصرف سایر مواد مشترکند که عبارتند از:

سرگیجه، نیستاگموس (حرکات غیر عادی کرة چشم)، ناهماهنگی حرکتی، اختلال تکلم به صورت لغوگویی و اظهار کلمات بی ربط، راه رفتن نامتعادل، خواب آلودگی،کندی بازتاب ها،کندی روان حرکتی، رعشه و لرزش، ضعف عمومی، اختلال دید به صورت تاربینی یا دو بینی، سرخوشی و شنگولی، بهت و اغما، تحریک پوستی نواحی بینی و دهان و بوی غیر عادی دهان (که البته همیشه بد بو نیست).

اما برخی علایم عمومی هم وجود ندارد که توجه به آن ها از سوی والدین، مربیان وکار فرمایان و حتی مسئولان خوابگاه ها و مراکز شبانه روزی که به طریقی احتمال سوء مصرف این مواد در آن ها وجود دارد، ضروری است.

معمولاً این افراد اشتهای خود را از دست داده و مبتلا به اسهال می شوند و بینی و چشمان شان دارای آبریزش است و علایم سرماخوردگی و سرفه و عفونت تنفسی در آن ها مدت ها ادامه می یابد.

این افراد به علایق و سرگرمی های قدیمی خود بی میل شده و اغلب بدون این که کاری انجام دهند، مدت ها در جایی می نشینند.

بدین ترتیب هر نوع تغییر در عادات و رفتار را می توان نوعی هشدار محسوب کرد.
مکانیزم تأثیر مواد استنشاقی و عوارض سوء مصرف آن:

مواد استنشاقی به سرعت از راه ریه جذب شده و به مغز می رسند. این مواد از طریق افزایش ضخامت غشای سلول عصبی و نیز تشدید عملکرد نروترانمیتری مواد استنشاقی به نام کابا تأثیر می گذارند. لازم به ذکر است که سطح کابا طی خواب افزایش می یابد و اصولاً جزء عوامل ایجاد آرامش تلقی شده و آثار آن ها با توجه به نوع، میزان و نحوة مصرف پس از چند دقیقه ظاهر می شوند و بر اساس عوامل مذکور از 30 دقیقه تا چند ساعت باقی می مانند.

این مواد جزء تضعیف کننده های سیستم عصبی دسته بندی می شوند و می توانند آثار پایداری روی مغز داشته باشند. به عنوان مثال، افرادی که مواد استنشاقی را به میزان زیاد مصرف می کنند، ممکن است به آتروفی مغز (تحلیل بافت)، تخریب مخچه و بروز ضایعات در اعصاب جمجمه ای یا راه های هرمی، کاهش ضریب هوش، صرع لوب تمپورال و آسیب به جنین در زنان باردار دچار شوند.

مصرف دائم و یا متناوب این مواد ممکن است به هپاتیت و سرانجام به سپروز کبدی و یا اسیدوز مجاری انتهایی کلیوی منجر می شود. مواردی هم از وقفه در ساخته شدن مغز استخوان گزارش شده است. همچنین مواد استنشاقی مانند متیلن کلراید، ممکن است بر اثر سوخت و ساز به مونوکسیدکربن تبدیل شوند. و روی ساخته شدن مغز استخوان تأثیر منفی بگذارند.

همچنین احتمال بروز پدیده ای با عنوان «مرگ ناگهانی استنشاقی» بر اثر بی نظمی شدید در فعالیت قلب، کمبود اکسیژن یا ناهنجاری الکتروسیتی وجود دارد. در مواردی نیز مرگ ناشی از خفگی بر اثر کشیدن کیسه نایلونی بر سر توسط سوء مصرف کنندگان، طی دوره استنشاق حلال ها گزارش شده است.3
درمان

جهت خلاصی از این همه عوارض و آثار مخرب، افراد سوء مصرف کننده باید به کنار گذاشتن این مواد و سم زدایی از بدن یا به اصطلاح ترک این مواد بپردازند. نکته امیدوارکننده این است که عوارض ترک ناشی از این نوع مواد در مقابله با سایر مواد، اندک است. این امر ناشی از گذرا بودن سوء مصرف و مدت زمان نسبتاً طولانی برای بروز وابستگی است ولی کنترل علایم حیاتی(تنفس، ضربان قلب، نبض و علایم مغزی) در جریان دوره ترک حائز اهمیت است. مدت زمان سم زدایی با توجه به مدت، نوع مواد و الگوی مصرف و تحت نظر یک تیم درمانی متشکل از روان پزشک، روان شناس، مربی ورزش و مددکار اجتماعی تعیین می شود.

اگر چه خوشبختانه در شرایط حاضر به نظر نمی رسد سوء مصرف مواد استنشاقی مشکل عمدة سیستم بهداشتی کشور باشد، اما با توجه به نگرانی عمومی نسبت به این نوع از اعتیاد و احتمال امکان سوء مصرف این مواد به وسیله کودکان و نوجوانان و اثرات جانی خطرناک آن بر عملکرد مغز و قوای هوشی، باید به این موضوع توجه ویژه ای داشت.

چرا که بیش از 50 درصد جمعیت کشور مان افراد زیر 25 سال هستند و این موضوع بازهم دقت بیشتری از سوی والدین و مربیان و کارفرمایان می طلبد.
منبع:

1. کلمن، 1992، ص 92، گریشتین، 1993، ص30، مصرف مواد استنشاقی.

2. انجمن روان پزشکان آمریکا، 1994، 424.

3. راسپی و همکاران، 1989 نقل از گلیدر 1994، ص 84.

نویسنده : سمانه تمیزی