دشت مشهد هم در معرض فرونشستن قرار دارد

اعداد و ارقام اعلامی در حوزه آب بسیار تکان‌دهنده است؛ هرچند وقت یک‌بار کارشناس و پژوهشگری هشدارهایی می‌دهد و بحث با لبخند بخشی از مسئولان و مردم تمام می‌شود. انگار کسی باور ندارد که بحران مدیریت منابع آبی کشور به مرز خطرناکی رسیده است و برداشت‌های بي‌رویه از دشت‌های این سرزمین، خطر نشست‌های مکرر زمین را درپی دارد. خشکی بیش از حد خاک، نتیجه از بین بردن و برداشت‌های بیش از حد آب از اعماق زمین بوده که با برداشت ٩٧‌درصدی آب‌های سطحی در ایران تکمیل شده است. سدسازی‌های مکرر بر حوضه‌های آبی و رودخانه‌ها هم مشکل دیگری است که در سال‌های گذشته به شدت دنبال شد و توجهی به این اشکال مدیریتی نشد. حالا با بالا گرفتن این بحران، نشست‌های مکرری در این بخش برگزار می‌شود تا شاید همه بخش‌ها درگیر این واقعیت شوند که زمان از دست می‌رود و بحران آب خطرناک‌تر می‌شود. باید کاری کرد و این اتفاق رخ نمی‌دهد مگر با حساسیت تمام اقشار جامعه.

به گزارش شهروند، در این خصوص هفتمین نشست از مجموعه نشست‌های «آب، فرهنگ و جامعه» به همت سه نهاد اندیشکده تدبیر آب، انجمن جامعه‌شناسی ایران و انجمن مطالعات فرهنگی با همکاری مرکز تحقیقات استراتژیک در مشهد برگزار شده است که در ادامه گزیده‌ای از این جلسه را می‌خوانید:

مدیریت دولتی آب ساختارها را شکست

محمد علایی، قائم‌مقام شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی با اشاره به آمارهای متناقض در حوزه آب گفت: در حوزه مدیریت منابع آب اطلاعات دقیق و عینی در دسترس نداریم، بنابراین آمارهای متناقضی از سوی مسئولان ارایه می‌شود. دلیل این مسأله نبود مبنای علمی برای آمارها است. او با تأکید بر این‌که یکی از مهم‌ترین برنامه‌های دولت تولید اطلاعات صحیح است، افزود: شرق و غرب ایران درگیر مسأله بحران آب است؛ حال آن‌که فرهنگ و تمدن ایرانی با بحران آب بیگانه نبوده اما فعالیت‌های ٥ تا ٦ دهه اخیر، به‌‌ویژه اقداماتی که مدیران در چارچوب رفتارهای مدیریتی انجام داده‌اند، ایران را به مرز بحران آب رسانده است.علایی ادامه داد: با افزایش درآمدهای نفتی دولت تصور کرد دیگر نیازی به همراهی مردم ندارد. پول توزیع می‌کند و طبیعت و محیط‌زیست به هر قیمتی باید در اختیارش باشند.وی با اشاره به تغییر فرهنگ مصرف آب در کشور، تأکید کرد: تا قبل از دولتی شدن مقوله آب امکان نداشت کشاورزان اجازه حفر چاهی در ٣٠کیلومتری قنات خود را بدهند. اما درحال حاضر ساختارهای دولتی به راحتی با دریافت مبالغی اجازه حفر چاه در حریم سایر چاه‌ها یا قنات‌ها را می‌دهند.

دشت مشهد در معرض نشست

قائم‌مقام شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی اضافه کرد: در دشت مشهد ١٢٣‌درصد نسبت برداشت به تغذیه است. این درحالی است که هیچ رود پرآبی در این منطقه وجود ندارد و تنها منبع، منابع آب زیرزمینی هستند.

وی عنوان کرد: دشت مشهد در معرض فرونشست قرار دارد، اضافه برداشت از منابع سبب کم‌آب شدن رودخانه‌ها، خشک شدن چشمه‌ها و افت سطح سفره آب‌های زیرزمینی شده ‌است اما برای حل بحران به جای کنترل مصرف، چاه‌های عمیق حفر کردیم. علایی افزود: با ورود پدیده سدسازی به کشور، روی رودخانه‌های پرآب سد ساخته شد. درحال حاضر با انتقال آب از سد دوستی، مسأله انتقال آب بین‌حوضه‌ای هم در دستورکار قرار گرفته ‌است. این درحالی است که سالانه ١٠‌میلیارد مترمکعب آب از طریق ذخایر پشت سدها تبخیر می‌شود.وی با اشاره به این‌که در گذشته مردم ایران به خوبی از منابع آب زیرزمینی استفاده می‌کردند، بیان کرد: متاسفانه با ورود اعتبارات نفتی از آب قداست‌زدایی شد. فکر کردیم به هر نسبتی می‌توانیم برای مردم آب تأمین کنیم. در نتیجه آب را به کالایی اقتصادی تبدیل و آن را از باور مذهبی مردم حذف کردیم.

راندمان آب همان است که بود

علایی با اشاره به آغاز بحران آب در استان خراسان از‌ سال ٣٢ و بروز پدیده گستره مهاجرت به مشهد، عنوان کرد: درحال حاضر ٦‌میلیون نفر در شهر مشهد ساکن هستند. درحالی‌که مساحت دشت مشهد یک‌درصد از کل مساحت استان است، ٣٣‌درصد جمعیت استان و ٧٥‌درصد صنعت این منطقه را در خود جای داده‌است.

علایی با اشاره به راندمان پایین آب در بخش کشاورزی، بیان کرد: اسناد مکاتبات وزرای مختلف به روسای‌جمهور وقت نشان می‌دهد که راندمان آب یعنی تولید ماده خشک به ازای هر مترمکعب آب در ایران طی ٤دهه گذشته هیچ تغییری نکرده است. هویدا به شاه نوشت که میانگین ماده خشک تولید شده از یک مترمکعب آب در ایران ٧٠٠گرم است. اسحاق جهانگیری هم به روحانی گزارش کرده که میزان تولید ماده خشک به‌ازای یک مترمکعب آب حدود ٧٥٠ تا ٨٠٠گرم است. وی اضافه کرد: هویدا در نامه خود اعلام کرده که اروپا به‌ازای یک‌مترمکعب آب ٥/٢کیلوگرم ماده خشک برداشت می‌کند. درحال حاضر نیز به‌ازای هر مترمکعب آب در اروپا ٣کیلوگرم ماده خشک تولید می‌شود.

جایگاه بازچرخانی آب کجاست؟

قائم‌مقام شرکت آب منطقه‌ای خراسان‌رضوی افزود: اگر بهره‌وری آب در خراسان‌رضوی به ٥٠‌درصد برسد و میزان ماده خشک را ٣برابر کنیم، در این استان ٥/٤‌میلیارد مترمکعب آب صرفه‌جویی می‌شود. وی بیان کرد: متاسفانه در شرب و بهداشت ٣٠‌درصد هدررفت آب داریم یعنی به‌ازای ٨٠٠‌میلیون مترمکعب آب مصرفی در این حوزه، ٢١٠‌میلیون مترمکعب آب هدر می‌رود. درحالی‌که میانگین هدررفت در اروپا ٨تا ١٠‌درصد است. میانگین سرانه مصرف در ایران دو برابر دنیا است. علایی ادامه داد: در حوزه صنعت هم آب را هدر می‌دهیم. در صنایع ایران آب فقط یک بار مصرف می‌شود درحالی‌که در اروپا آب ١٧بار در صنعت بازچرخانی می‌شود. وی تأکید کرد: باید احساس مالکانه آب در مردم ایجاد کرد و به‌جای مدیریت توزیع، مدیریت مصرف انجام دهیم.

از سدسازان و دولت بپرسید

قائم‌مقام شرکت آب منطقه‌ای خراسان‌رضوی در پاسخ به سوالی درباره دلیل اصرار دولت به ساخت سد گفت: ساخت سدها لذت دارد. برای شرکت‌های آب منطقه‌ای درآمد ایجاد می‌کند. ضمن آن‌که از سازنده سد سوالی نمی‌شود که چرا این سد به اهداف خود نرسیده و آبی پشت آن جمع نشده ‌است. وی بیان کرد: اگر از بعد حیف و میل اعتبارات در ساخت سدها به این مسأله نگاه کنیم، در ساخت سدها بیش از ٧٠‌درصد اعتبارات «حیف» می‌شود و کمتر از یک‌درصد آن میل می‌شود. اما مدیران ترجیح می‌دهند در این حوزه فعال باشند زیرا در بخش مدیریت مصرف پول و اعتبار خاصی وجود ندارد و پروژه‌ای برای افتتاح نداریم. علایی تأکید کرد: بزرگترین مشکل آب کشور مدیریت دولتی است. همین تفکر دولتی پول آب را برای کشاورزی و شرب به صفر رسانده و به‌ازای هر مترمکعب آب از صنعت ١٢٣ریال پول دریافت می‌کند. با توجه به بهای اندک آب برای بخش صنعت، عملا صدور قبض برای این بخش صرفه اقتصادی ندارد.

آب مهم‌ترین مسأله بعد از پرونده هسته‌ای

هادی خانیکی عضو هیأت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی هم در این نشست گفت: براساس گزارش محققانه دانشجویان دانشگاه تهران که در رسانه‌ها منتشر شد، از بین ١٦٥مسأله مهم کشور در سال٩٤، ١٠ اولویت انتخاب شد. درمیان این اولویت‌ها پس از مسأله هسته‌ای، آب مهم‌ترین چالش ایران در ‌سال‌جاری است. مسئول انجمن علمی مطالعات فرهنگی و ارتباطات ادامه داد: زاینده‌رود و ارتباط این رودخانه با فرهنگ ایرانی، بر‌هم‌خوردن رژیم آبی منطقه و درنهایت تحصن نمایندگان در مقابل دفتر ریاست‌جمهوری برای اصلاح مدیریت آب زاینده‌رود، دومین تیتر برجسته مطبوعات بود. وی گزارش رسانه‌های خارجی در زمینه تأثیر خشکسالی در بروز تنش‌های سیاسی و شکل گرفتن بهار عربی در منطقه خاورمیانه را سومین عنوان برجسته با موضوع آب اعلام کرد.

تغییر در فرهنگ مصرف آب با مباحث فقهی

علی یوسفی، معاون دانشکده علوم‌اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد هم در این نشست گفت: برای تغییر در فرهنگ آب باید به احکام فقهی ورود پیدا کنیم. او که در دانشگاه فردوسی مشهد حضور داشت افزود: بسیاری از تقسیم‌بندی‌های آب براساس دسته‌بندی‌های مذهبی شکل گرفته و اگر فرهنگ ناب مذهبی اعتلا و رونق یابد و جامعه آن را پذیرا باشد، مشکلات امروز هم تاحد زیادی کاهش خواهد یافت. وی تأکید کرد: تصویری که در رسانه‌ها از وضع و بحران آب وجود دارد با فضای واقعی و رفتارهای مرتبط با آب همخوانی ندارد. متاسفانه یک ترس مخفی وجود دارد که نمی‌خواهند باور کنند که بحران جدی آب داریم. وی تأکید کرد: بحران آب در ایران منشأ فرهنگی دارد و به رفتار بهره‌برداران مربوط می‌شود. فرهنگ مصرف آب در ایران یک‌فرهنگ ملی نیست بلکه یک فرهنگ چندپاره و گسسته است.یوسفی سیاست‌های مدیریت آب در ایران را هم چندپاره و گسسته توصیف کرد و افزود: متاسفانه سیاست یکپارچه‌ای در زمینه مدیریت منابع آب نداریم.

مسأله نا‌معلوم و توصیه‌های وزیر کشاورزی

مهدی منتظرقائم، مدیر گروه ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران هم در این نشست گفت: در مسائل آبی نیاز به تدوین یک گزارش جامع داریم که برآیند تمام تفکرات و نظرات جامعه در زمینه آب باشد. او افزود: در بخش آب به درستی نمی‌دانیم که مسأله ما چیست تا آن را توسط رسانه‌ها مطرح کنیم. نظرات کارشناسی در این حوزه از صفر تا صد متغیر است. بنابراین نمی‌توان در چنین فضایی برنامه‌ریزی درست انجام داد. او با انتقاد از محرمانه‌بودن آمار منابع آبی در ایران گفت: من دو پایان‌نامه در زمینه آب را مدیریت کردم اما آمار ذخایر پشت سد به‌سختی در اختیار ما قرار گرفت. آمار مصرف محرمانه تلقی می‌شود و در میزان بارندگی‌ها ابهام وجود دارد. در نتیجه تاکنون با وجود اتمام این دو پایان‌نامه به تصویر شفافی از وضع آب ایران نرسیدیم. وی ادامه داد: در شرایطی که تصویری از وضع آب ایران وجود ندارد، نمی‌دانیم آمایش سرزمین را چگونه انجام دهیم. جمعیت در کدام بخش کشور متمرکز شود. نمی‌دانیم چرا وزیر جهاد کشاورزی که خود مردم را تشویق به برداشت از منابع آب زیرزمینی کرده، مدعی است که استحصال آب را زیاد کرده‌ایم.

قائم مقام وزیر نیرو هشدا ر داد: فاجعه افت ۲۰ متری سفره‌های آب زیرزمینی

ستار محمودی، قائم‌مقام وزیر نیرو با بیان این‌که جبران ذخایر آبی مصرف شده کشور غیرممکن است، گفت: سفره‌های آب زیرزمینی تا ۲۰ متر کاهش یافته است. وی با تاکید بر محدودیت منابع آبی کشور و افزایش مصارف روزافزون گفت: در طول سال‌های گذشته ۱۰۰‌میلیارد متر مکعب بیشتر از توان آبی کشور استفاده شده است. قائم‌مقام وزیر نیرو گفت: پیکر نحیف منابع آبی دیگر توان برآورده‌ کردن انتظارهای روزافزون را که گاه با منافع فردی و محلی گره خورده است، ندارد. محمودی با اشاره به افت ۲۰ متری سفره‌های آب زیرزمینی بر اثر استفاده بی‌رویه از ذخایر آبی کشور در طول‌ سال‌های گذشته، بیان داشت: بارندگی‌های سالانه در کشور کاهش یافته و این مسأله بر ذخایر سفره‌های آبی کشور هم تاثیر منفی داشته است. وی تاکید کرد : افزایش سرعت برداشت آب به نحوی بوده که جبران آن غیرممکن شده است.