استفاده از کلمه ریزگرد ممنوع

با اینکه حدود دو هفته از آغاز پاییز گذشته و انتظارمی‌رود که گرد و غبار تابستانی سر فرو کشد اما هنوز شاهد آن هستیم که برخی مناطق به ویژه زابل در استان سیستان و بلوچستان با وزش باد شدید و طوفان‌های گرد و غباری همراه است، اتفاقا همین «افزایش تعداد روزهای گرد و غبار»، موضوع را حداقل برای تعدادی از استان‌ها از جمله سیستان و بلوچستان که علاوه بر گرد و خاک با معضلات دیگر نیز روبه‌رو هستند؛ بحرانی می‌کند.

با اینکه گرد و غبار دیگر برای مردم و مسئولان کشور ما پدیده نوظهوری تلقی نمی‌شود، اما همچنان در مسائل تئوری اختلاف نظرهایی میان کارشناسان و مدیران وجود دارد که به قطع این تشتت آرای علمی به عرصه عمل و عملیات مقابله با این پدیده هم کشیده می‌شود. هنوز برخی مسئولان گرد و غبار را «ریزگرد» می‌خوانند، هنوز در شناسایی دقیق کانون‌های داخلی و به ویژه خارجی دچار نقصان‌های گسترده هستیم. بنا بر تاکید کارشناسان، هنوز برای استان‌های حساس مثل خوزستان حتی برنامه جامع مقابله با گرد و غبار نداریم.

باید دقت کنیم؛ در چنین شرایطی که گرد و غبار یکی از مهمترین معضلات محیط زیستی کشور است و هر ساله در فصل‌های بهار و تابستان (حداقل نیمی از سال)، سطح کیفیت زندگی تعداد زیادی از شهروندان ایرانی را به شدت پایین‌ می‌آورد؛ حل این معضل به خواسته ملی تبدیل شده است، اما پیش از هر اقدامی باید بدانیم که دستگاه‌های مختلف از جمله سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری در وزارت جهاد کشاورزی و از همه مهم‌تر سازمان هواشناسی که متولی پیش‌بینی شرایط جوی کشور در بازه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت است؛ در مورد گرد و غبار به عنوان یک پدیده هواشناختی چه تکالیفی دارد و برای اجرای آن، چه مسیری را طی می‌کند؟

به منظور شفاف ‌سازی اقدامات کرده و ناکرده سازمان هواشناسی در حوزه گرد و غبار و همچنین تبیین بعد علمی این پدیده با داود پرهیزکار-معاون وزیر راه و شهرسازی و رئیس سازمان هواشناسی کشور- گفت‌وگویی صورت گرفته است. مقام ارشد سازمان هواشناسی کشور کلمه ریزگرد را کلمه‌ای جعلی دانسته و اعلام می‌کند که درادبیات هواشناسی، پدیده‌ای به اسم ریزگرد نداریم. ضمن اینکه گرد و غبار مسبوق به سابقه طولانی است و با اینکه آمارهای هواشناسی خیزش گرد و خاک را در بازه بیش از نیم قرن نشان می‌دهد. تنها دو سال است که این سازمان پایش و پیش‌بینی وقوع گرد و غبار و شناسایی چشمه های داخلی و خارجی این پدیده را انجام می‌دهد.

مشروح گفت‌وگوی ایسنا به رئیس سازمان هواشناسی کشور به شرح زیر است:

برای اولین سئوال می‌خواهم به این مسئله چالش‌برانگیز بپردازم که ریزگرد چیست؟ چه فرقی با گرد و غبار یا گرد و خاک دارد؟ بعضی‌ها معتقدند ریزگرد همان گرد و غبار است برخی هم می‌گویند اینها دو پدیده مجزا هستند؟ درست کدام است؟

متأسفانه برخی افراد در سال‌های اخیر یک واژه غلط به نام ریزگرد را وارد ادبیات کشور کردند که یک اصطلاح کاملا جعلی است. باید بدانیم که در ترمینولوژی و ادبیات هواشناسی پدیده‌ای به اسم ریزگرد نداریم. . وقتی گفته می‌شود ریزگرد مردم هم فکر می‌کنند اتفاق جدیدی رخ داده است در حالیکه گرد و غبار و گرد و خاک سابقه طولانی دارد.

اما برخی کلمه (Haze)، را در معنای ریزگرد می‌گیرند و معتقدند؛ این پدیده‌ای جدا از گرد و غبار است.

نه این طور نیست. چون Haze غبار است، ریزگرد نیست. اما فرق Haze (غبار) با dust (گرد و خاک) این است که Haze تنها شامل ذرات جامد نیست بلکه به ذرات مایع هم گفته می‌شود اما در گرد و خاک صرفا ذرات جامد مد نظر است که از زمین می‌خیزد و درهوا جریان می‌یابد و با توجه به اندازه ذرات، امکان جابه‌جایی و انتقال دارد. در ادبیات هواشناسی حتی بین گرد و غبار و گرد و خاک تفاوت است. گرد و غبار دارای چشمه­ای دور از محل دیده‌بانی است حال آنکه گرد و خاک در خود محل دیده‌بانی و به علت وزش باد در محل شکل

می­‌گیرد.

اقدام خوبی که در این زمینه صورت گرفته این است که در سال جاری آقای دکتر عیسی کلانتری - رئیس سازمان حفاظت محیط زیست - نامه‌ای به دستگاه‌های مختلف ارسال و اعلام کردند که ریزگرد یک واژه جعلی و استفاده از آن خطاست. این پدیده، گرد و خاک یا گرد و غبار است.

با اینکه شما تاکید دارید که گرد و غبار پدیده‌ای جدید نیست و سابقه طولانی در کشور ما دارد اما برخی کارشناسان معتقدند که پدیده‌ای نوظهور است که در اثر بیابان‌زایی ایجاد و تشدید شده است.

آمار ۶۵ ساله سازمان هواشناسی نشان می‌دهد که گرد و غبار و گرد و خاک هر دو پدیده قدیمی و با سابقه طولانی‌مدت در ایران هستند و موضوع جدیدی نیست. به طور کلی گرد و غبار در خاورمیانه به دلیل بیابانی بودن، مسبوق به سابقه است. ایران هم دو بیابان بزرگ در مرکز کشور دارد و به دلیل وقوع خشکسالی نیز هر ساله بر تعداد کانون‌های گرد و خاک افزوده می‌شود. همچنین کشورهای همسایه­ ما از جمله عراق و عربستان بیابانی هستند و این بیابان‌ها ایران را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. این موارد شرایط اقلیمی منطقه است که گردش کلی جو به منطقه خاورمیانه از جمله ایران تحمیل کرده است و آمادگی خیزش ذرات خاک را دارد.

پس فکر می‌کنم دو نوع طوفان داریم یکی طوفان گرد و غباری و دیگری طوفان‌های شن و ماسه درست است؟

بله دقیقا درست است و از نظر هواشناسی فرق است بین طوفان گرد و غباری و طوفان گرد و خاک. طوفان شن و ماسه از دسته طوفان­‌های گرد و خاک است که به علت وزش باد در محل شکل می­‌گیرد.

یکی از مسائل مورد اختلاف بین کارشناسان کشور ما در بحث گرد و غبار سهم‌بندی منشاءهای داخلی و خارجی در میزان گرد و غبارهای ایران است. تقسیم‌بندی ۷۰ به ۳۰ منشاءهای خارجی به منشاهای داخلی هم معروف‌ترین تقسیم‌بندی است. برخی صحت و دقت این درصدبندی‌ها را زیر سئوال می‌برند. شما چه نظری در این باره دارید؟ سازمان هواشناسی می‌تواند سهم‌های داخلی و خارجی گرد و غبار را مشخص کند؟

این موضوع برای هر نقطه متفاوت است. به عنوان مثال حدود ۹۰ درصد گرد و غبار در استان‌های کردستان و کرمانشاه منشاء خارجی دارد. تقسیم‌بندی ۷۰ درصد منشاءهای خارجی به ۳۰ درصد منشاءهای داخلی بر مبنای تعداد کانون‌های گرد و غباری است؛ اما سهم هر یک از کانون‌ها به‌طور جداگانه روشن نیست. برای اینکه بدانیم هر یک از چشمه‌های داخلی و خارجی تا چه حد اثرگذاری دارند نیاز به آمار بلندمدت دیده‌بانی است. در سازمان هواشناسی آمار دیده‌بانی حداقل ۶۰ ساله گرد و غبار را داریم اما بدون توجه به چشمه آن. برای مثال ایستگاه اهواز ۶۰ سال پایش گرد و غبار و گرد وخاک را ثبت کرده اما نمی‌دانیم گرد و غبار ۶۰ سال پیش از کدام نقطه بلند شده است. علاوه برشناسایی منابع گرد و غبار باید اطلاعات شرایط جوی را نیز داشته باشیم تا اعلام کنیم که چند درصد چشمه‌های گرد و غبار داخل و چند درصد خارج فعال هستند. حداقل باید طی ۱۰ سال، اطلاعات چشمه‌های گرد و غباری را داشته باشیم.

در چنین اوضاعی که گرد و غبار مشکلات بسیاری برای مناطق مختلف ایجاد می‌کند؛ سازمان هواشناسی چه تکلیفی دارد؟

سازمان هواشناسی از طریق تصویر ماهواره‌ای، نقشه‌ها و داده­‌های دیده‌بانی‌ هواشناسی می‌تواند چشمه‌های گرد و غبار را تشخیص دهد. همچنین مسیر حرکت گرد و غبار را معین می‌کند. شناسایی کانون‌ها تا این حد وظیفه سازمان هواشناسی است اما برای کسب اطلاعات دقیق‌تر در مورد جنس خاک، عناصر و مواد آلاینده موجود در آن و ... سایر دستگاه‌ها از جمله سازمان زمین‌شناسی و سازمان حفاظت محیط زیست وارد می‌شوند همچنین عملیات مهار کانون‌های گرد و غبار وظیفه سازمان جنگل‌ها است. بنابراین گرد و غبار یک موضوع چند بعدی و میان‌دستگاهی است.

به هر حال سازمان هواشناسی در حوزه هواشناختی گرد و غبار، کار خود را از دو سال پیش در «مرکز ملی گرد و خاک» آغاز کرده است و کار شناسایی چشمه‌های گرد و غبار همچنین پایش، پردازش و پیش‌بینی آن را در مناطق مختلف انجام می‌دهد و اطلاعیه و اخطاریه‌های لازم را صادر می‌کند. مرکز ملی گرد و خاک به علت اهمیت گرد و خاک خوزستان در این استان راه‌اندازی شد؛ اما سراسر کشور را پوشش می‌دهد. کار این مرکز پایش، پردازش و پیش‌بینی گرد و غبار و ارائه اطلاعیه و اخطاریه است. طی همین دو سال به گفته مسئولان، اطلاعیه‌های این مرکز در تصمیم‌گیری‌های کوتاه‌مدت برای استان‌ها بویژه خوزستان و حتی برای برنامه‌ریزی‌های میان­ و بلندمدت موثر بوده است.

در این زمینه حتی یک گام فراتر رفته‌ایم و قصد داریم که مسئولیت پایش و پیش‌بینی گرد و خاک در جنوب غرب آسیا را برعهده بگیریم. در این زمینه با سازمان هواشناسی جهانی مکاتباتی کرده‌ایم البته کشورهای عربستان و ترکیه رقبای ما در این زمینه هستند. به همین علت با ترکیه مکاتبه کرده‌ایم تا بتوانیم پایش گرد و غبار را به عنوان کار دو جانبه انجام دهیم چون امکانات هواشناسی این کشور در حد قابل قبولی است البته دانش هواشناسی ایران از این کشور بالاتر است. نیروی کارشناسی سازمان هواشناسی کشور از لحاظ دانش بالاترین سطح سواد را در خاورمیانه دارد. برای همین هم سازمان هواشناسی ایران یکی از مراکز منطقه‌ای آموزش هواشناسی از طرف سازمان جهانی هواشناسی است و از طرف این نهاد بین‌المللی، مجوز برگزاری دوره‌های آموزشی را دارد.

متاسفانه سازمان هواشناسی ایران در زمینه سخت‌افزاری و زیرساخت­‌ها به شدت مورد کم‌توجهی قرار گرفته است. هر چقدر که بیشتر از سازمان برنامه و بودجه درخواست کرده‌ایم کمتر مورد توجه قرار گرفته‌ایم این درحالیست که هواشناسی ترکیه به دلیل داشتن بودجه‌های کلان، زیرساخت‌های خود را توسعه داده‌ است.

سازمان هواشناسی می‌تواند برای گرد و غبارهای ایران با منشاء خارجی هم پیش‌بینی ارائه دهد؟ البته گاهی در بولتن‌های سه روزه هواشناسی می‌بینیم که سازمان هواشناسی، تشکیل توده گرد و غبار را روی کشور عراق پیش‌بینی می‌کند اما مشخص نیست که سازمان هواشناسی توانایی پایش و پیش‌بینی چه گستره‌ای از گرد و غبار را دارد؟

بررسی‌های سازمان هواشناسی نشان می‌دهد که علاوه بر وجود چشمه‌های گرد و غبار در کشورهایی مثل عراق و عربستان - که ایران را تحت تاثیر قرار می‌دهد - گاهی گرد و غبار چشمه‌هایی از شمال آفریقا هم به ایران می‌رسد. بنابراین سازمان هواشناسی می‌تواند در گستره‌های مختلف حتی تا شمال آفریقا پیش‌بینی گرد و غبار را انجام دهد و چشمه‌های گرد و غبار را در سایر کشورها شناسایی کند چون اطلاعات و تحلیل‌های هواشناسی که دریافت می کنیم درسطح جهانی است. مطالعات شناسایی چشمه‌های گرد و غبار را از دو سال پیش در ایران و سایر کشورها شروع کردیم که درحال تکمیل است.

در مرکز ملی گرد و غبار کمبود امکانات و تجهیزاتی داریم؟

مرکز ملی گرد و خاک یک مرکز نوپاست و کمبودهای آن هم زیاد است. برای مثال این مرکز زیرساخت‌های لازم برای اندازه‌گیری رطوبت خاک را در اختیار ندارد، در حالی‌که یکی از عوامل موثر درخیزش گرد و خاک، رطوبت است و در صورت بالا بودن آن، چسبندگی خاک بیشتر می‌شود و با کمترین باد بلند نمی‌شود. بنابراین نیاز ضروری در شناخت منطقه‌های گرد و غبار، اندازه‌گیری میزان رطوبت خاک است که زیرساخت آن برای هواشناسی وجود ندارد؛ اما سازمان هواشناسی باید بتواند میزان رطوبت خاک را به عنوان یک مقوله هواشناختی در میدان‌های گرد و غباری بسنجد.

خلاء دوم در حوزه گرد و غبار در سازمان هواشناسی، پایش «ریموت» یا دورسنجی است که از طریق سیستمی لیزری به اسم لیدار (Lidar) استفاده می‌شود اما متاسفانه از داشتن این فناوری محروم هستیم. افزون بر اینها، سیستم‌هایی وجود دارد که از طریق سنجش تابش خورشید، ضخامت غبار را اندازه‌گیری می‌کند ولی در کشور ما وجود ندارد.

باید دقت داشته باشیم که «شبکه سنجش اندازه ذرات گرد و غبار» هم نیاز سازمان هواشناسی است که در ایران وجود ندارد و موضوع حائز اهمیتی است چون اگر اندازه ذرات بزرگ باشد، باد قادر به حرکت آن در مسافت‌های طولانی نیست و به علت سنگین بودن ذرات به محض بلندشدن به سطح زمین برمی‌گردد اما ذرات ریزدانه تا مسافت‌های بسیار در هوا معلق می‌مانند و حرکت می‌کنند. برای مثال غباری که از منشاء شمال آفریقا می‌آید، ذرات بسیار ریزی است که به شدت سبک است و برای همین هم تا ارتفاع ۵۰۰۰ تا ۷۰۰۰ متر از سطح زمین در جو شناور می‌ماند. این ذرات ریز پایین نمی‌آیند مگر اینکه بارشی شکل بگیرد.