«اینستکس» تأثیری در روابط تجاری ایران ندارد و جوابگوی نیازها نیست

اروپایی‌ها بالاخره بعد از تعلل بسیار به راه‌اندازی کانال مالی رضایت دادند که مقدمه برخورداری ایران از مزایای اقتصادی برجام را فراهم خواهد کرد.

اما اینکه در عمل، مکانیسم تازه‌تاسیس چه حد کارایی دارد و اروپایی‌ها تا چه میزان به وعده‌های خود پایبند هستند؛ مشمول گذر زمان است. همزمان، ایران که در آستانه از کف دادن صبر راهبردی است، در پاسخ به بدعهدی آمریکا از اهرم فشار متقابل استفاده کرده و با برداشتن ۲ گام سرنوشت‌ساز در چارچوب برجام، متحدان واشنگتن به ویژه فرانسه را برای حفظ آنچه دستاورد ۱۰ سال رایزنی دیپلماتیک تلقی می‌شود؛ به تکاپو انداخته است.

در همین ارتباط خبرگزاری مهر گفتگویی را با اندیشمندان بین المللی و مقامات آمریکایی ترتیب داده که مشروح آن از نظر می گذرد؛

دکتر «علی واعظ» کارشناس گروه بین‌المللی بحران.

پروفسور شیرین هانتر استاد دانشگاه جورج تاون آمریکا و عضو شورای روابط خارجی آمریکا.

پروفسور «آرشین ادیب مقدم»استاد کامل «سیاست در غرب آسیا» در دانشگده مطالعات شرقی و آفریقایی در دانشگاه لندن است. وی رئیس مرکز مطالعات ایرانی مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن است. از وی دو کتاب دیگری به نام های «ایران در سیاست جهانی: پژوهشی درباره جمهوری اسلامی» (Iran in World Politics: The Question of the Islamic Republic ) و «سیاست بین المللی خلیج فارس: تبارشناسی فرهنگی» (The International Politics of the Persian Gulf: A Cultural Genealogy) به چاپ رسیده است.

«رابرت ادواردز هانتر» عضو ارشد مرکز «روابط ترانس آتلانتیک» در دانشگاه «جانز هاپکینز» است. وی در کارنامه خود سوابقی چون مدیریت مرکز «مطالعات استراتژیک ترانس آتلانتیک» در دانشگاه دفاع ملی آمریکا و سمت مشاور ارشد اندیشکده «رند» را دارد.

از سمت‌ها و مسئولیت‌های دیگر وی در دوه های مختلف می‌توان به این موارد اشاره کرد: مشاور سیاست خارجی سناتور ادوارد ام. کندی (از سال ۱۹۷۳ تا ۱۹۷۷)، محقق ارشد شورای روابط خارجی (از سال ۱۹۷۰ تا ۱۹۷۳)، محقق مؤسسه بین المللی مطالعات استراتژی(IISS) از سال ۱۹۶۷ تا ۱۹۶۹، همکاری در پروژه پولاریس (Polaris) نیروی دریایی، عضو هیأت سیاست دفاعی «ویلیام کوهن» وزیر دفاع بیل کلینتون (رئیس جمهور سابق آمریکا)، معاون انجمن پیمان آتلانتیک (از سال ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۱)، محقق مرکز علوم و امور بین الملل بلفر در دانشگاه هاروارد، سفیر پیشین آمریکا در سازمان ناتو، عضو شورای روابط خارجی و عضو انجمن کنترل تسلیحات و انجمن علوم سیاسی آمریکا.

*متعاقب عدم تعهد اروپا، ایران گام دوم کاهش تعهدات برجامی خود را عملی کرد. اقدام ایران به دنبال بهره‌مندی از مزایای اقتصادی برجام بود. آیا اروپا می تواند به تعهدات خود در قبال برجام عمل کند؟

علی واعظ: «درباره اینکه اروپا تا چه حد می‌تواند اقتصاد ایران را از گزند تحریم‌های آمریکا حفظ کند؛ محدودیت‌هایی وجود دارد. این بیشتر از آن بابت است که دولت‌های اروپایی تقریباً هیچ نفوذی در روند محاسبه ریسک بخش خصوصی ندارند و بخش مالی آنها عمیقاً با اقتصاد آمریکا گره خورده است. اما اروپایی‌ها می‌توانند مقادیر قابل‌توجهی از اعتبارات مالی را به اینستکس تزریق کنند تا جانی بگیرد و به کانالی ارزشمند تبدیل شود. همچنین اعضای بیشتری از اتحادیه اروپا می‌توانند به اینستکس ملحق شوند یا مکانیسم مشابهی ایجاد کنند».

از آغاز مشخص بود که اگر آمریکا تحریم‌ها و مخالفت‌های خودش علیه ایران را کنار نگذارد کشورهای اروپایی نمی‌توانند کار زیادی انجام دهند. دلیل این امر مشخص است. اروپا اقتصادی با بازاری آزاد دارد در نتیجه دولت‌ها اروپایی در فعالیت‌های اقتصادی دخالت نمی‌کنند. این امر باعث می‌شود تصمیمات آنها بر اساس محاسبه‌ای باشد که از سود و زیان خود دارند.

شیرین هانتر: «با توجه به ارتباطی که بین اقتصاد اروپا با آمریکا وجود دارد، اروپا نمی‌خواهد به خاطر رابطه تجاری با ایران رابطه تجاری خود با آمریکا را به خطر اندازد. از طرفی بانک‌های آمریکایی و دلار در سیستم بانکی جهانی نفوذ بسیاری دارند و احاطه بر مکانیسم بانکی بین المللی بسیار دشوار است. در نتیجه تعجبی ندارد که اروپا طبق تعهداتش عمل نمی‌کند. حقیقت این است که حتی اگر بخواهد هم نمی‌تواند».

ادیب مقدم: «من می دانم که تمایل به حفظ برجام در اروپا همچنان پابرجاست و این آمریکا است که به عنوان تباه کننده این توافق عمل می کند. بین نسل جدیدتر دیپلمات های اروپایی طرز تفکری وجود دارد که بر اساس آن اروپا باید منافع خود را در اولویت بگذارد و نباید مانند آمریکا بی توجه باشد. ولی اینکه برای راه اندازی مکانیسم مالی اینستکس موانعی وجود دارد یک واقعیت است. در واقع این تندروهای دولت ترامپ هستند که به مسموم کردن جو ادامه می‌دهند. البته واکنش اروپا به خروج آمریکا نیز حقیقتاً ناامید کننده بوده است».

رابرت ادواردز هانتر: «پاسخ کوتاه به این سوال این است که خیر ممکن است نتواند. بیشتر کشورهای اروپایی از جمله تمامی کشورهای اروپایی امضا کننده برجام برای حفظ آن تلاش خواهند کرد. آنها برای ادامه روابط اقتصادی با ایران از نظر تئوری تلاش‌های قابل توجهی می‌کنند. اینستکس هم ایده‌ای اساسی برای ممکن ساختن همین امر است. ولی اگر قرار باشد اروپایی‌ها بین ارتباط اقتصادی با ایران و مواجه با افزایش فشارهای آمریکا یکی را انتخاب کنند به احتمال قریب به یقین ارتباط با آمریکا را انتخاب خواهند کرد.

ترامپ و مشاورانش هم به وارد آوردن این فشار ادامه می‌دهند. هیچکس در ایران توقع نداشته باشد اروپا خلاف این عمل کند. به ویژه اکنون که ایران سطح غنی سازی خود را گسترش داده است همدردی زیادی با ایران صورت نمی‌گیرد. عجیب آن است که زمانی که ایران غنی سازی اورانیوم را متوقف کرده بود اروپایی‌ها هیچ فوریتی برای خنثی کردن تحریم‌های آمریکا علیه ایران حس نمی‌کردند و تنها زمانی که ایران سطح غنی سازی خود را افزایش داد این ضرورت را حس کردند، در حالی که باید برعکس می‌بود.

همین احساس خطر باعث شد فرانسه برای ارتقای سطح دیپلماتیک خود با ایران تلاش کند (هرچند تلاش‌های نخست وزیر ژاپن موفقیت آمیز نبود که نشانه خوبی نیست). نظر من این است که «موازنه قدرت» در این بحران به میزان قابل توجهی به نفع دولت ترامپ است و ایران نباید «منتظر آمریکایی ها» بماند. حتی در صورتی که ترامپ در انتخابات سال ۲۰۲۰ آمریکا هم پیروز نشود نمی‌توان مطمئن بود که اگر رئیس جمهور دموکراتی بر سر کار بیاید سیاست دیگری در قبال ایران در پیش خواهد گرفت».

*برجام نفس‌های آخر خود را می‌کشد و بقای آن منوط به پایبندی اروپا به برجام جهت فروش نفت ایران و مبادلات است. آیا اروپا می‌تواند این دو زمینه را مهیا کند و یا همچنان در عمل با آمریکا همراهی خواهد کرد؟

علی واعظ: «باز هم پاسخ سوال نخست را تکرار می‌کنم. اما، اینکه بار همه مسئولیت را به دوش اروپا بیندازیم، اشتباه است. چین هم به نوبه خود می‌تواند در موفقیت یا شکست سیاست فشار حداکثری ترامپ دخیل باشد. اگر چین واردات خود را به سطح سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۸ بازگرداند؛ این افزایش در حدی کفایت خواهد کرد که ایران اقتصاد خود را تا انتخابات ریاست‌جمهوری آتی آمریکا سرپا نگه دارد».

شیرین هانتر: «به دلیل ویژگی‌های سیستم مالی و بانکی بین المللی، اقتصاد بسته اروپا و روابط استراتژیکی که اروپا علیرغم برخی اختلافات با آمریکا دارد من شک دارم که اروپا بتواند نیازهای ایران را تأمین کند».

ادیب مقدم: «همانطور که در بالا هم گفتم اروپا به واقع خواستار نجات برجام است ولی دشمنی‌های آمریکا امکان دستیابی به این امر در عمل را به تاخیر انداخته است. این هدفی است که سیاست خارجی اروپا نه اکنون بلکه از آغاز دنبال می کرده است. البته زمانی که آقای خاتمی غنی سازی را تعلیق کرد نیز اتحادیه اروپا به وعده‌های خود عمل نکرد. من فکر می‌کنم ایران باید صبور باشد ولی اروپا هم کمتر و دیرتر از آنچه باید به وعده‌های خود عمل کرده است».

رابرت ادواردز هانتر: «البته من قبول ندارم که برجام نفس‌های آخر خود را می‌کشد. روسیه، چین و اغلب کشورهای اروپایی خواستار ادامه برجام هستند. آنچه برای کشورهای اروپایی ارجحیت دارد این است که ایران به برجام وفادار بماند و آمریکا نیز به برجام برگردد، البته ترامپ چنین کاری نخواهد کرد ولی غنی سازی اورانیوم ترغیب برای حفظ برجام را برای کشورهای اروپایی دشوار کرده است. ایران می‌گوید و می‌تواند بگوید این عادلانه نیست که در حالی که آمریکا از این توافق خارج شده است از ایران توقع داشت به این توافق پایبند بماند ولی همانطور که همه ما می‌دانیم «زندگی عادلانه نیست».

*کانال مالی اینستکس در حالی که قرار بود پیش از این به بهره برداری برسد به بهانه‌های مختلف از سوی اروپا عملیاتی نشده است. با توجه به اینکه این کانال قرار است صرفاً موارد بشردوستانه را پوشش دهد آیا می‌تواند نیازهای ایران را برآورده سازد؟

علی واعظ: «اینستکس تعهدی بزرگ است و ارزش سیاسی عظیمی برای ایران دارد چراکه برای نخستین بار اروپایی‌ها را که متحدان سنتی آمریکا هستند؛ به تلاش مصرانه برای تضعیف تحریم‌های واشنگتن واداشته است. معمولاً ۲ سال طول می‌کشد تا بانک جدیدی در اروپا تاسیس شود. اینستکس که مکانیسم پیچیده و باورنکردنی دارد؛ ظرف ۶ ماه راه‌اندازی شد. اگرچه قرار نیست اینستکس شریان حیاتی برای اقتصاد ایران باشد؛ اما چنانچه E۳ اعتبار صادراتی قابل ملاحظه‌ای به آن تزریق کند؛ تاثیر بسزایی خواهد داشت.

حتی ممکن است هنوز راهی برای اینکه همکاری اتحادیه اروپا و چین کمکی به تزریق درآمد نفتی ایران به این مکانیسم کند، وجود داشته باشد. اما یک راهبرد هوشمندانه از سوی ایران همزمان به دنبال مشوق‌های سیاسی در اروپا و مشوق‌های اقتصادی در آسیا خواهد بود».

شیرین هانتر: «به علت ساختار اینستکس این مکانیسم نمی‌تواند همه نیازهای ایران را برآورده کند، از جمله اینکه قرار است فروش نفت دسترسی به درآمدهایی را برای ایران فراهم کند. آنچه اقتصاد نفت بدان نیاز دارد فراتر از فروش نفت است. رشد اقتصادی ایران مستلزم ایجاد اطمینان برای سرمایه گذاری خارجی و داشتن تکنولوژی مدرن به ویژه در صنعت نفت است. این امر تا زمانی که تحریم‌ها به قوت خود باقی هستند غیر ممکن است و اینستکس هم نمی‌تواند تغییری در شرایط ایجاد کند ولی می‌تواند مانند یک مرهم و مسکن اقتصادی عمل کند».

ادیب مقدم: «اینستکس تنها در صورتی می تواند برای ایران مفید واقع شود که بتواند آنچه برجام وعده عملی کردن آن را داده بوده به انجام برساند یعنی رشد اقتصادی و ارتقا سطح دیپلماسی با ایران. ولی اینکه هیچکدام از کشورهای اروپایی دست کم در حرف آقای روحانی را برای مشورت دعوت نکردند بسیار ناامید کننده است.

خواسته‌ای که با عمل همراه نباشد مانند قایقران بدون قایق است. دیپلماسی اروپا غرق خواهد شد و برجام را نیز با خود غرق خواهد کرد. مسئولیتی که ایران به عهده دارد روشن است: محافظت از پروسه دیپلماتیک، تقویت جامعه مدنی؛ اینها بهترین اقدامات و منابع موثق برای تامین امنیت هر کشوری است. این قانون مسلم علوم سیاسی و تاریخ جهان است».

رابرت ادواردز هانتر: «اگر اروپا تصمیم داشته باشد با اینستکس پیش برود و بگوید این مکانیسم محدود به کمک‌های بشردوستانه است آنگاه بحث‌های زیادی با آمریکا پیش می‌آید که منظور از کمک‌های بشردوستانه چیست. در هر صورت کمک اقتصادی که به ایران تحت این عنوان شود بعید به نظر می‌آید قابل توجه باشد. گذشته از آن دولت ترامپ پیش از این نشان داده است اهداف ژئوپلیتیک از هر مساله حقوق بشری برایش به مراتب مهمتر است.

دوباره باید بگویم «زندگی عادلانه نیست» و به نظر می‌رسد دولت ترامپ می‌خواهد برای رسیدن به اهداف خود ایران را تحت فشار بگذارد. مشکل اصلی این است که مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا با ۱۲ شرطی که برای ایران گذاشته است در واقع خواستار تسلیم بی قید و شرط ایران است. دلیل اصلی اینکه چرا دیپلماسی یک یا چند طرف که مورد اعتماد همه طرف‌ها باشد تا این اندازه مهم هست نیز بن بستی است که به آن رسیده ایم».

*برخی اخبار از تلاش فرانسه برای بازگرداندن آمریکا به برجام حکایت دارد. آیا این موضوع می‌تواند درست باشد؟

شیرین هانتر: «اگر ماکرون بتواند ترامپ را به برگشت به برجام قانع کند بسیار خوب است. هرچند من شک دارم که فرانسه بتواند این کار را انجام دهد مگر آنکه از فرمولی استفاده کند که در آن ایران و آمریکا امتیازات مشترکی را ارائه کنند. از جمله اینکه ایران دست کم در برابر برداشته شدن برخی تحریم‌ها توسط آمریکا رضایت دهد با واشنگتن گفتگو کند. در غیر این صورت من شک دارم ماکرون بتواند موفق شود. در کل تلاش‌های ایران برای اینکه آمریکا تحریم‌های خود را کاهش دهد نیز بعید است به نتیجه برسد».

ادیب مقدم: «من از اینکه آقای ماکرون چنین قصدی دارند اطمینان دارم ولی فکر می‌کنم ایشان (ویژگی‌های) دولت ترامپ و نواقص دیپلماتیک آن را کمتر از آنچه در واقعیت هست در نظر می‌گیرد. ترامپ هیچگاه به برجام باز نخواهد گشت. فکر می‌کنم کسانی در ایران که در ارزیابی مجدد خود از برجام درست بودن این توافق از آغاز را مورد سوال قرار می‌دهند درست می‌گویند. در برخی مراحل تصمیم درباره رساندن غنی سازی اورانیوم به سطوح بالاتر ضروری به نظر می‌رسد.

با رئیس جمهوری که آمریکا دارد ممکن است میزانی از غنی سازی که در حال حاضر فاقد آن هستیم عاملی برای تضمین امنیت باشد. البته من با سلاح هسته‌ای مخالف هستم ولی اگر افزایش سطح غنی سازی تضمین کننده امنیت ایران باشد آنگاه این تنها گزینه منطقی باقی مانده خواهد بود».

رابرت ادواردز هانتر: «من اطلاعات مستقلی از این مساله ندارم ولی همانطور که می‌بینیم چنین اتفاقی نیفتاده است. در واقع با وجود دیپلماسی فرانسه با ایران، مستقل از آنکه این دیپلماسی چه باشد، دولت ترامپ همچنان برای رسیدن به یک توافق بهتر فشارهای اقتصادی علیه ایران را افزایش می‌دهد، حتی در صورتی که موفق به دستیابی به توافقی بهتر نشود از منظر خود به دنبال آن است که دست کم رهبری ایران را متوجه این مساله سازد که کسی برای نجات ایران نخواهد آمد».