دلایل وقوع طوفان‌های گرد و غبار

ضیاءالدین شعاعی درباره وقوع طوفان‌های گرد و غبار توضیحاتی ارائه داد و اظهار کرد: نکته نخست این است که طوفان‌های گرد و غبار را باید از طوفان شن مجزا کرد. از گذشته‌های دور طوفان‌های شن یکی از پدیده‌های شناخته شده در شرایط اقلیمی و جغرافیایی برخی از مناطق بیابانی ایران بود. این مناطق در کویر‌ها و بیابان‌های ایران و حاشیه برخی از شهر‌های کویری همچون کویر مرکزی و شمال استان سیستان و بلوچستان به وقوع می‌پیوندد؛ بنابراین باید پدیده طوفان‌های شن و طوفان‌های گرد و غبار را از یکدیگر متفاوت دانست.

عضو کارگروه محیط زیست ستاد توسعه فناوری آب، خشکسالی، فرسایش و محیط زیست معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ادامه داد: در پدیده طوفان شن ذرات دانه درشت شن به صورت خزشی و خیزشی حرکت می‌کند و در نتیجه این نوع حرکت که از آن به حرکت شن‌های روان نیز تعبیر می‌شود، مناطق روستایی و زمین‌های کشاورزی مورد آسیب جدی قرار می‌گیرند. در پدیده طوفان شن به دلیل وزن بالاتر دانه‌های شن در تراز‌های بالاتر صعود نمی‌کنند و در هوا پراکنده نمی‌شود.

شعاعی تصریح کرد:، اما پس از دهه ۸۰ پدیده جدیدی به وقوع پیوست که همان طوفان‌های گرد و غبار هستند. در این پدیده ذرات دانه‌ریز و در حد کمتر از ۱۰۰ میکرون به دلیل وزن کمتر در تراز‌های بالاتر نفوذ کرده و به راحتی توسط باد جابه‌جا می‌شوند. هوای ارتفاعات بالاتر را تا ارتفاع چند هزار متر آلوده کرده و با توجه به مدل‌های باد موجود تا چند هزار کیلومتر جابه‌جا می‌شوند و خسارت و آسیب‌های فراوانی را به سلامت انسان‌ها، محصولات کشاورزی و حتی تولیدات دامی وارد می‌کنند.

عضو هیات علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور افزود: این ذرات به دلیل سبک بودن، ماندگاری نسبتا بالا و در حد چند روز تا یک هفته در فضا را دارند. با این توصیفات تعریف پدیده گرد و غبار را به این صورت می‌توان خلاصه کرد که طوفان گرد و غبار به پدیده‌ای اطلاق می‌شود که طی آن ذرات دانه‌ریز گرد و غبار تحت تاثیر انرژی باد به هوا برخاسته و تا ارتفاعات نسبتا بالایی صعود کرده و دارای بیشتر از دو ساعت ماندگاری باشند. در برخی مناطق وقوع این پدیده ضمن ایجاد آلودگی هوا عمق دید را حتی تا عمق ۵۰ متر کاهش می‌دهد.

تغییرات شرایط زمینی، مهم‌ترین عامل ایجاد طوفان‌های گرد و غبار

وی با بیان اینکه وقوع طوفان‌های گرد و غبار می‌تواند چند دلیل داشته باشد، گفت: یکی از دلایل آن وقوع طوفان‌ها و جریان‌های باد بر اساس مدل‌های رایج در منطقه است که مطالعات نشان داده در این مدل‌ها معمولا تغییرات کوتاه مدت، خیلی محتمل نیست. البته بر اساس استعداد زمین تعداد محدودی از این جریانات بادی قادر به ایجاد طوفان‌های گرد و غبار هستند. عامل دوم و اصلی‌تر تغییرات شرایط زمینی است. نتایج مطالعات نشان می‌دهد در دهه ۸۰ و ۹۰ (۱۳۸۰تا ۱۳۹۶) تقریبا اغلب کشور‌های غرب آسیا و شمال آفریقا وارد یک دوره خشکسالی استثنایی شده‌اند که در این دوره میزان بارش بسیار پایین‌تر از میزان میانگین درازمدت بارش بوده است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که منطقه تحت تاثیر یک خشکسالی درازمدت و استثنایی قرار گرفته است. این پدیده شرایط اغلب مناطق را برای وقوع طوفان‌های گرد و غبار مستعد کرده است.

عضو کارگروه محیط زیست ستاد توسعه فناوری آب، خشکسالی، فرسایش و محیط زیست معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تصریح کرد: بحث دیگر به کشور‌های عراق و سوریه مرتبط است که به دلیل عدم امنیت و وجود گروه‌های تروریستی و دخالت کشور‌های سلطه‌طلب و مهاجرت مردم، اغلب منابع آبی رهاشده و مدیریتی روی آن‌ها صورت نمی‌پذیرد و مردم مدیریت زمین‌های کشاورزی خود را رها کرده‌اند؛ همین مساله و شرایط خشکسالی مناطق وسیعی را برای وقوع طوفان‌های گرد و غبار مستعد کرده است.

وی تصریح کرد: از دلایل دیگر که در درازمدت نگرانی‌های زیادی را ایجاد کرده است، مدیریت آب توسط کشور ترکیه در سرشاخه‌های دجله و فرات بدون توجه به منافع کشور‌های پایین‌دست است. همانطور که می‌دانیم حیات دو کشور عراق و سوریه و هور‌های بخش جنوب غربی کشور ما در گرو "آورد آب" دجله و فرات است. در حال حاضر ترکیه برابر کل آورد فرات و ۷۰ درصد آب دجله ذخیره سد ایجاد کرده که در آینده با بروز هرگونه منازعه سیاسی و نظامی، می‌تواند اثر مستقیم بر وضعیت محیط زیست این دو کشور داشته باشد. همانطور که در خبر‌ها شنیدیم، دومین پروژه عظیم پروژه آناتولی (GAP) یعنی سد ایلیسو در ۲۲ مردادماه جاری آبگیری را آغاز کرده است. این سد ۷۰ درصد آورد رودخانه دجله را کنترل می‌کند. دجله و فرات دو منبع مهم برای آبدهی به هور‌های جنوب هستند.

به گفته وی، با توجه به عدم وقوع تغییراتی قابل توجه در مدل باد‌های منطقه، در ۲۰ سال گذشته تغییرات در شرایط زمینی که ناشی از وقوع خشکسالی و مدیریت نادرست انسانی بود، شرایط وقوع گرد و غبار در دو دهه گذشته به شدت تشدید شده است و آینده‌ای نگران‌کننده را تصویر می‌کند.

شعاعی همچنین افزود: البته وقوع همه پدیده‌های گرد و غبار را نمی‌توان به خارج از مرز‌ها ربط داد. مطالعات پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری نشان می‌دهد که برخی از این طوفان‌ها دارای منشا داخلی است و مناطقی از جنوب خوزستان و جنوب شرقی اهواز منشا بارگیری باد‌های ورودی از غرب و جنوب ایران و وقوع پدیده طوفان‌های گرد و غبار هستند.

وی در مورد استفاده از مالچ پاشی در کنترل طوفان‌های گرد و غبار، اضافه کرد: مالچ پاشی نیز به عنوان اقدامی دیگر در تثبیت بیابان‌ها مورد نظر قرار می‌گیرد که البته بیشتر در مناطق مستعد وقوع شن‌های روان مؤثر است. ولی در مناطق مستعد وقوع طوفان‌های گرد و غبار موفقیت آن، محل تردید است و ضرورت دارد روی بحث تولید مالچ‌های تثبیت کننده لایه دانه‌ریز و رسی و سیلتی مستعد تولید گرد و غبار اقدامات ویژه‌ای انجام داد. ولی در هر صورت استفاده از مالچ یک راهکار موقت و کوتاه برای ایجاد شرایط توسعه پوشش سبز است که سرمایه‌گذاری بر روی آن باید متناسب با میزان نیاز کشور باشد.

شعاعی در بخش بعدی به اقدامات برای پیشگیری از این پدیده پرداخت و گفت: ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار هکتار از بیابان‌های کشور مستعد تولید طوفان گرد و غبار هستند که ۳۰۰ هزار هکتار از این اراضی در خوزستان مولد طوفان‌های گرد و غبار است. برای مقابله باید علت وقوع را پیدا کرد و با آن مقابله کرد و با توجه به مباحثی که اشاره شد، مهمترین اقدام در زمینه مقابله با اراضی مولد گرد و غبار مدیریت منابع آبی است. اگر در گذشته به دلیل مثبت بودن بیلان در منابع آب و وقوع بارش‌های مناسب به این موضوع توجه نمی‌شد، در حال حاضر باید بحث وقوع طوفان گرد و غبار در مطالعات نقش جدی را بازی کند و مدیریت منابع آب در جهت کاهش شدت طوفان‌های گرد و غبار باید مد نظر باشد. در دهه ۹۰ با تشکیل ستاد مقابله با گرد و غبار اقدامات درخور تحسینی در سطح قانون‌گذاری و تدوین آیین‌نامه‌ها آغاز شد که در این راستا اقدامات اجرایی خوبی در کشور انجام شده است. از نمونه‌های اجرا شده می‌توان به طراحی طرح انتقال به جنوب شرق اهواز و منطقه تولید گرد و غبار، نهال‌کاری در سطح ۴۰ هکتار، آبگیری هورالعظیم و طرح مالچ‌پاشی در خوزستان اشاره کرد.

عضو هیات علمی پژوهشکده خاک و آبخیز داری همچنین گفت: طوفان‌های گرد و غبار در شرق کشور و در استان سیستان و بلوچستان ریشه در خشک بودن تالاب هامون دارد که منشا آب آن در خارج از کشور و کشور افغانستان قرار گرفته است. طبیعتا رفع این مشکل باید با توافق با کشور افغانستان و تامین حداقل نیاز آبی زیست محیطی این تالاب باشد. باید تلاش کرد با توافق با کشور افغانستان ورودی به هامون افزایش یابد و و احیای هامون به جای توافق بر سر حقابه‌های ناچیز هدف‌گذاری شود.