گزارش مرکز مطالعات استراتژیک ترکیه در زمینه بحران آب در ایران

از این نظر مطالعه نوع نگاه یکی از مهم‌ترین مراکز مطالعاتی این کشور در زمینه آب بویژه با تمرکز بر ایران می‌تواند برای ما اهمیت زیادی داشته باشد. جالب اینکه مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه ترکیه تاکنون پژوهش‌های متعددی درباره‌ بحران آب در ایران انجام داده‌است که یکی از این پژوهش‌ها پیش روی شماست.

این مرکز از مهم‌ترین نهادهای مشورتی ترکیه در حوزه‌ سیاستگذاری‌ است و پرداختن آنها به بحران آب در ایران نشانگر توجه سیاستگذاران این کشور به موضوعات مبتلا به ایران از جمله بحران آب است:

ابعاد بحران آب در ایران رو به افزایش است، پیش‌بینی می‌شود که ایران در سال‌های اخیر با توجه به رشد جمعیت و خشکسالی در فراهم کردن منابع آبی لازم دچار بحران شود. ایران با مساحتی حدود 6/1 میلیون کیلومتر مربع در یکی از خشک‌ترین نواحی جهان قرار گرفته است. متوسط بارندگی سالانه در ایران 252 میلی‌متر است که حدود یک سوم متوسط بارندگی جهان است، ضمن اینکه بارش باران و ذخایر آب در نواحی مختلف کشور متنوع هستند.

میزان آب تجدیدپذیر در ایران 130 میلیارد متر مکعب است و خشکسالی و رشد جمعیت منجر به کاهش میزان سرانه آب شده است. در سال 1342، مصرف آب در ایران 44/4 میلیارد متر مکعب بود، این مقدار به 83 میلیارد متر مکعب در سال 1371 و به 36/93 میلیارد متر مکعب در سال 1385افزایش یافت. یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی ایران، بخش کشاورزی است و کمبود آب توسعه‌ کشاورزی را محدود می‌کند.

به دلیل تلاش برای خودکفایی در تولید غذا و دارو و روش‌های سنتی آبیاری در کشاورزی که باعث هدر رفت آب می‌شود؛ بیش از90 درصد ذخایر آب ایران در بخش کشاورزی مصرف می‌شود.

همچنین به دلیل توزیع نابرابر ذخایر آب و تقاضای مردمی؛ دولت سعی می‌کند مشکل آب را از طریق انتقال آب بین حوزه‌ای در بخش‌های مختلف کشور و نیز سدسازی حل کند. ایران یکی از بزرگ‌ترین سدسازهای جهان است. ایران نخستین کشور در منطقه و سومین کشور در جهان از نظر فراوانی سدهای احداث شده است. این کشور از اواخر دهه‌ 1320 شروع به احداث سد کرد، قبل از انقلاب اسلامی تنها 14 سد بزرگ با سرمایه‌ بانک‌ها و شرکت‌های خارجی در ایران ساخته شده بود اما بعد از پایان جنگ ایران و عراق در سال 1367 نظام سیاسی جدید مدیریت منابع آب را تغییر داد و ساخت سد را بیشتر کرد.

امروزه ایران می‌تواند سدهایی بدون سرمایه‌های خارجی بسازد. سدها در ایران ابزاری برای مدیریت آب و منبع ذخیره‌ طولانی مدت هستند. سدها در ایران ساخته شده‌اند تا آب لازم برای شرب و زمین‌های کشاورزی را فراهم کنند و همچنین برای تولید برق و ذخیره‌ آب از آنها استفاده شود. 541 سد شامل سدهای کوچک و بزرگ تا به امروز در ایران ساخته شده‌اند، طبق آمار کمیسیون بین‌المللی سدهای بزرگ (ICOLD) تعداد سدهای ایران 501 عدد است. همچنین بر اساس آمار اعلامی وزارت نیروی این کشور، گنجایش مخازن سدهای ایران 61 میلیارد مترمکعب است.

علاوه بر این، صدها سد دیگر نیز در حال مطالعه یا ساخت هستند. در برخی مناطق که ذخایر آبی کمی دارند؛ بحران آب در ایران علاوه بر کمبود آب ناشی از ضعف مدیریتی نیز هست.
وقوع خشکسالی در دهه‌ گذشته بحران آب را افزایش داده، مقدار آب در رودخانه‌ها کاهش یافته، تالاب‌ها و دریاچه‌های کوچک محو شده‌اند، رودخانه‌های زاینده‌رود و هیرمند خشک شده‌اند. دریاچه هامون که در مرز افغانستان قرار دارد خشک شده، دریاچه ارومیه به کوچک شدن ادامه می‌دهد، نابودی این دریاچه به مسأله‌ای زیست‌محیطی برای ایران و دیگر کشورهای همسایه تبدیل شده است.

دریاچه ارومیه سومین دریاچه‌ بزرگ نمکی در جهان با مساحت تقریبی6100 کیلومتر مربع (610000 هزار هکتار) است. در دهه‌ گذشته این دریاچه تا 80 درصد کوچک شده و سطح آب آن بین سال‌های 1374تا1390هفت متر کاهش یافته است. شوری آب دریاچه 130 تا160 گرم در لیتر در شرایط نرمال بود اما به 500 گرم در لیتر رسیده و تجمع نمک در دریاچه افزایش
یافته است.

سیاست آبی که در ایران اجرا می‌شود و همچنین خشکسالی سال‌های اخیر از جمله دلایل خشک شدن دریاچه ارومیه است. ایران برنامه‌های متفاوتی برای نجات دریاچه ارومیه طراحی کرده اما هیچ یک از این برنامه‌ها به‌طور کامل اجرایی نشده‌اند. بزرگ‌ترین نگرانی در ایران و کشورهای همسایه باتلاق‌های نمکی حاصل از خشکسالی است. یک نگرانی فزاینده نیز در این زمینه وجود دارد و آن اینکه ممکن است نمک از طریق باد در مناطق آبخیز همسایه پخش شود و به منابع زمینی و آبی آنها صدمه بزند.

به‌دلیل تراکم جمعیت، رشد شهرنشینی و تأثیرات خشکسالی، بحران آب در ایران به مسأله‌ای دائمی تبدیل خواهد شد. رئیس‌جمهوری ایران در یکی از سخنرانی‌هایش گفته است بحران آب مسأله‌ای است که باید به صورت ملی حل شود و همه‌ مسئولان و نهاد‌ها باید در این فرایند مشارکت کنند. از سخنرانی‌های روحانی درباره‌ مدیریت منابع آب، این‌طور به نظر می‌رسد که وی برنامه‌های جدیدی دارد. روحانی گفته که تغییراتی در مورد قوانین آب صورت خواهد گرفت و لازم است که جرایمی علیه مدیریت بد آب به کار گرفته شود. همچنین او متذکر شد که اگر سازمان‌های غیردولتی و بهره‌برداران در مدیریت آب مشارکت کنند سیستم جدید مدیریت آب تقویت خواهد شد.از سوی دیگر، پروژه‌های انتقال آب و نگرانی ناشی از سوءمدیریت آب تبدیل به مشکلی پایدار شده است. در ایران که به تغییرات اساسی در مدیریت آب نیاز دارد، احداث سد و انتقال آب بین حوزه‌ای راه‌حل مؤثری نیست.

ایران باید به تکنیک‌های مدرن ذخیره‌ آب اولویت دهد و روش‌هایی را به کار گیرد که بر افزایش بهره‌وری در مصرف آب و تولید مواد غذایی تأکید دارند. برای کاهش اتلاف آب در بخش کشاورزی و استفاده بهینه از ذخایر آب، روش‌های آبیاری باید تغییر کند و روش‌های جدیدی مانند آبیاری قطره‌ای و بارانی توسعه یابد. آگاهی مردم درباره‌ لزوم صرفه‌جویی در مصرف آب در شهرهای بزرگی نظیر تهران و دیگر شهرها باید افزایش یابد. علاوه بر این طبق گزارش «روند جهانی 2030» در سال 2050 مقدار بارندگی در ایران 6/15 درصد کاهش خواهد یافت، بنابراین پروژه‌ مدیریتی جدید آب در ایران باید برای مواجهه با شرایط آب و هوایی جدید طراحی شود.

٭ طوبا ائوریم مادن/پژوهشگر مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه، ترکیه

ترجمه: مینا اینانلو و محمد فکری - کارشناس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری