روایت شکوری راد از تحقیق و تفحص در مجلس ششم

مجالس هفتم تا نهم، با اینکه گرایش همسو با دولت احمدی‌نژاد داشته و اکثریت آن در اختیار اصولگرایان بود، تحقیق‌وتفحص‌هایی از دستگاه‌ها و نهادهای دولتی و عمومی صورت دادند که برخی از آنها، پرسروصدا هم شد. اما سنگ بنای احیای این اهرم نظارتی قوی مجالس بعد از انقلاب را مجلس ششم بنا نهاد.

در دوره‌ای که اصلاح‌طلبان راهی پارلمان شدند، اعلام کردند می‌خواهند بخش‌هایی را که تاکنون امکان نظارت بر آنها فراهم نشده، با اهرم‌هایی چون تحقیق‌وتفحص، بررسی کنند تا نتیجه آن، به سود اداره بهتر کشور و توسعه باشد و از دیگر سو، مردم به‌عنوان موکلان وکلای خانه ملت، از آنچه در دستگاه‌های مختلف می‌گذرد آگاهی یابند. علی شکوری‌راد از فعالان دانشجویی دهه 60 که در دوران اصلاحات و پس از آن به یکی از شناخته‌شده‌ترین فعالان سیاسی اصلاح‌طلب بدل شد، در گفت‌وگو با «شرق»، به بخش‌هایی از موانع و حواشی قبل و بعد از تحقیق‌وتفحص‌های مجلس ششم پرداخت که در ادامه می‌آید.

پیش از مجلس ششم، موضوع تحقیق‌وتفحص، کمتر در دستور کار مجالس قبل از آن قرار می‌گرفت. چه چیزی سبب شد مجلس ششم این ظرفیت را احیا و به شکل ویژه‌تر دنبال کند؟ البته تحقیق‌وتفحص مجلس پنجم از بنیاد مستضعفان در دوران خود، بازتاب‌های زیادی داشت که به فرجام مشخصی نرسید.
من اطلاع چندانی از تحقیق‌وتفحص‌هایی که در مجالس قبل از ششم شده ندارم.

به این علت پرسیدم که شما فعال سیاسی و دانشجویی بودید و مسایل دولت و مجلس وقت را دنبال می‌کردید.
علت این بود که شرایط سیاسی‌ای که وجود داشت این فرصت را نمی‌داد. مجلس یا به نوعی همسو با دولت بود یا به نوعی شرایط به‌گونه‌ای بوده که نمی‌شد همه‌چیز را در کشور باز کرد. معمولا در دوره جنگ اولویت‌ها تغییر می‌کند و در آن شرایط، مجلس به پروپای دولت نمی‌پیچد. شرایط آن مقطع را با امروز مقایسه نکنید. امروز در دوره‌ای قرار داریم که شفافیت، بسیار بیش از گذشته است.

در گذشته مسایل تقسیم می‌شد به مباحث انقلاب و ضدانقلاب و انقلابیون سعی می‌کردند مسایل را در درون خود حل‌وفصل کنند و خیلی منتشر نشود. اساسا بیرون‌دادن اطلاعات کار درستی تلقی نمی‌شد. تغییر این روند از مجلس ششم و دولت اصلاحات آغاز شد که بخشی از دلایل آن مربوط بود به مشی دوره اصلاحات و مقداری هم به پیشرفت تکنولوژی و آزادی فضای مطبوعات در آن مقطع بازمی‌گشت. در مقطعی فقط یک خبرگزاری جمهوری‌اسلامی بود که تنها منبع اخبار دولتی بود و هیچ منبع دیگری نبود.

همین خبرگزاری نیز چند رده خبر تولید می‌کرد؛ اخبار عمومی، اخباری که روی تلکس خبرگزاری می‌رفت و به دست برخی رسانه‌ها و نهادها می‌رسید و رده سوم، اخبار محرمانه که بولتن می‌شد و به‌دست مسوولان می‌رسید. آن موقع بولتن‌ها خیلی رواج داشت و اگر کسی به بولتن دسترسی داشت معلوم بود خیلی مورد اعتماد است. حتی این‌دسته اخبار به رده‌های سیاسی هم به‌راحتی نمی‌رسید.

شما در تحکیم وحدت هم به آن دسترسی داشتید؟
بله، بولتن سازمان تبلیغات‌اسلامی با دوماه تاخیر برای یک یا دوشب به‌دست ما می‌رسید تا بتوانیم بررسی کنیم. البته در اواخر فعالیت‌های دانشجویی و اوایل، خبری از وجود بولتن نداشتیم. من با وجود آنکه عضو شورای مرکزی دفتر تحکیم وحدت بودم، دسترسی به اطلاعات نداشتم و عمده فعالیت‌ها در چارچوب اخبار رسمی، ساماندهی می‌شد.

اگر اخباری به نوعی باعث تضعیف مسوولان می‌شد، انتشار آن محرمانه تلقی می‌شد چه برسد به ارکان کشور. در چنین دوره‌هایی، تحقیق‌وتفحص هم معنای خاصی نمی‌دهد. تحقیق‌وتفحص یعنی بازکردن اسرار و اطلاعات به روی نمایندگان مردم که اگرچه جنس آنها با دولتی‌ها خیلی فرق نداشت، اما یکی هم نبود.

برخی ورود مجلس ششم به تحقیق‌وتفحص را به سبب جنس نمایندگان آن می‌دانند که علاقه‌مند به همین «باز کردن» اطلاعات به روی مردمی که حق داشتند از آنها بدانند، نسبت می‌دهند.
البته فضای اصلاحات و شعار آن یعنی «دانستن حق مردم است» و تفاوت فضای جامعه و نیازهای جدید، سبب این اتفاق شد. فضای رسانه‌ای دوران اصلاحات، گسترش مطبوعات حرفه‌ای و البته ورود چند سایت و خبرگزاری، شرایط را تسهیل کرد. به‌خصوص حضور خبرگزاری ایسنا، انحصار‌شکنی بزرگی بود که آن موقع ارزش قابل‌توجهی داشت. امروز اینقدر اطلاعات زیاد شده که شما باید ببینید چه می‌خواهید بخوانید و انواع‌واقسام آن در اختیار شماست.

در جلساتی که در مجلس ششم به‌عنوان هیات‌رییسه، فراکسیون دوم خرداد یا مشارکت، داشتید، تحقیق‌وتفحص از نهادهایی که پیش از این صورت نگرفته بود به‌عنوان یک استراتژی مطرح بود یا بر اساس اتفاقات دوران اصلاحات، به این سمت حرکت کردید؟
در مجلس ششم در ابتدا توجه ویژه‌ای به کمیسیون اصل90 شد. در گذشته نمایندگانی که از حضور در کمیسیون‌های دیگر جا می‌ماندند، به این کمیسیون می‌رفتند. در مجلس ششم هم ابتدا این اتفاق رخ داد. یعنی نمایندگان برای کمیسیون‌های دیگر ثبت‌نام کردند و کمیسیون اصل 90 خالی ماند. اما بر اساس رویکردی که اصلاح‌طلبان داشتند در هیات‌رییسه بحث و قرار شد به این کمیسیون مهم نظارتی مجلس، بیشتر بها داده شود و در گام اول، اعضای هیات‌رییسه از کمیسیون‌های دیگر بیرون آمده و به این کمیسیون رفتند.

پس از آن بود که برخی دیگر از نمایندگان هم، داوطلب حضور در کمیسیون اصل 90 شدند. این امر موجب تقویت کمیسیون شد. در طول دوره مجلس، کمیسیون به‌عنوان ابزار نظارتی مجلس بر نهادهای حاکمیتی، بسیار مورد توجه بود. بعد از آن در مورد تحقیق‌وتفحص هم به‌تدریج این بحث مطرح شد. مجلس ششم نمی‌خواست تحقیق‌وتفحص زیادی انجام دهد. دولت اصلاحات خودش شفافیت ایجاد کرد و راه را باز کرده بود ضمن اینکه نهادهای نظارتی خود دولت فعال بودند و نظارت می‌کردند و نهادهای نظارتی غیردولت مانند قوه‌قضاییه، بیش از حد فعال بودند.

اما مجلس انگیزه داشت به نهادهای حاکمیتی دیگری که تحت نظارت مجلس نبود، نظارت کند یا جاهایی که نهادهای دیگر، انگیزه نظارت بر آنها را نداشتند. کاری که مجلس کرد این بود که بر جاهایی تحقیق‌وتفحص کند که یا نهادهای دیگر به غلط ورود می‌کردند یا اصلا به آن ورود نمی‌کردند.

البته تحقیق‌وتفحص از صنعت هوایی را در جلسه آخر مجلس ششم انجام داد که به مسایل خرید‌های هواپیمایی و سقوط هواپیماها و... پرداخت که تحقیق‌وتفحص از دولت به‌شمار می‌رفت.
بله، حتما اگر در دولت هم ابهامی دیده می‌شد، نمایندگان به دنبال آن بودند. انگیزه نظارتی مجلس بیشتر شامل حال بخش‌های غیردولتی و کارهایی که صورت می‌دادند، بود که دولت امکان نظارت بر آنها را نداشت.

تحقیق‌وتفحص‌ها چطور کلید خورد؟
به یاد دارم ماجرای خرم آباد بود که سازمان بازرسی ورود کرد اما گزارش آن، واکنش‌هایی میان دانشجویان و فعالان سیاسی در پی داشت. بر همین اساس به دلیل نهادهایی که در آن نقش‌آفرینی کرده بودند که دولتی نبودند و طبیعتا دولت هم نمی‌توانست ورود کند مجلس به ماجرا ورود کرد. در آن واقعه، از ورود برخي آقایان به خرم‌آباد که برای سخنرانی در جلسه سالانه دفتر تحکیم دعوت شده بودند جلوگیری شد و در آنجا درگیری‌هایی به وقوع پیوست و مجلس تصمیم گرفت به آن ورود کند.

استانداری لرستان همکاری لازم را نداشت؟
به‌دلیل اینکه برخي نهادهای درگیر ماجرا بودند استاندار، نگرانی‌هایی داشت اما همکاری کامل با هیات تحقیق‌وتفحص صورت داد. در عین حال به‌دلیل اینکه می‌خواست در استان کار کند و مسایل داخلی آنجا پیچیده بود، تحفظ هم می‌کرد. اما به هر حال گروهی از کمیسیون اصل 90 و گروهی از کمیسیون امنیت ملی مامور شدند و البته از دو کمیسیون دیگر هم افرادی به عضویت هیات درآمدند و من را به‌عنوان رییس انتخاب کردند.

چند روز در خرم‌آباد بودیم و افراد و نهادهای ذی‌ربط و مردم و مکان‌ها را دیدیم و سپس تحقیقات در تهران هم ادامه پیدا کرد. در زمان حضور در خرم آباد، نماینده ولی فقیه در سپاه لرستان، برای گزارش دادن حاضر نشد اما وقتی به تهران آمدیم گویا به ایشان توصیه‌هایی صورت گرفت و او به مجلس آمد و گزارش داد که البته گزارش سربسته‌ای بود. گزارش تحقیق‌وتفحص هم تهیه شد و به تصویب کمیسیون امنیت ملی رسید چراکه کمیسیون متولی بود و باید گزارش در آنجا تصویب می‌شد.

در آنجا هم یکی، دو نفر از وابستگان جناح راست عضو بودند که خیلی سعی کردند صراحت گزارش را بگیرند اما در مجموع تصویب شد و توسط آقای رضا یوسفیان که عضو کمیسیون امنیت ملی بود در مجلس قرائت شد. این اولین تحقیق‌وتفحصی بود که بدون محدودیت صورت گرفته و خیلی صریح خوانده شد و دانشجویان خیلی از اینکه یک مرجع حکومتی بدون جهت‌گیری و به‌صورت عادلانه به موضوع اشاره کرده بود خوشحال بودند و هم جامعه و مردم احساس رضایت می‌کردند. در تاریخ مجلس هم شاید اولین گزارشی از اين دست بود.

گزارش به قوه‌قضاییه ارجاع شد؟
بله، از طریق هیات‌رییسه باید فرستاده می‌شد که شد اما فرجام مشخصی نیافت.

موضوع تحقیق‌وتفحص از صنعت چای، خیلی باز نشد. گویا اعتراضاتی به قاچاق چای مطرح بود؟ اما مگر سازمان چای، زیر مجموعه دولت نبود؟
بود اما علت تحقیق‌وتفحص، مشکل سازمان چای نبود بلکه شکایت چایکاران به کمیسیون اصل 90 این بود که از قاچاق و مافیایی که در این حوزه تشکیل شده بود، خیلی متضرر بودند. یادم نیست از سوی چه کسی مطرح شد اما آقای مهندس شمس‌الدین وهابی، مسوول هیات شدند، بسیار جدی کار را پیگیری کردند و به جاهای حساسی هم رسیدند.

مثلا؟
به اسکله‌های غیرمجاز یعنی اسکله‌های غیررسمی که زیر نظر گمرک و سازمان‌های دولتی مسوول دیگر نیست و کالا از آنها به شکل غیرقانونی وارد کشور می‌شد. رسیدن به این نقطه در آن مقطع، بازتاب‌های فراوانی در جامعه داشت. بعدها آقای احمدی‌نژاد هم تعبیر «برادران قاچاقچی» را درباره این موضوع، به کار برد که خیلی هم سروصدا کرد.

گزارش قرائت شد؟ فرجام آن چه شد؟
بله قرائت شد و جنجال‌برانگیز بود. به هر حال اگر بخواهد کاری به نتیجه برسد باید سایر دستگاه‌های مسوول کمک کنند. به دلیل برخی جهت‌گیری‌ها، حلقه اصلاح امور تکمیل نشد و هنوز هم در این حوزه، نقص وجود دارد.

چرا مجالس اصولگرا هم با همین مشکل مواجه بودند؟ نمونه آن گزارش حادثه 22بهمن که به لاریجانی در قم حمله شد.
متاسفانه فرهنگی در برخی دستگاه‌ها و نهادها وجود دارد که برخی را خودی می‌دانند و دیگران را نه. برای همین نوعی رازداری یا آبروداری برای آنها صورت می‌گیرد که نتیجه آن، فسادی است که در نهادها، ایجاد می‌شود. در حالی‌که باید به همه شهروندان به یک چشم نگریسته شود. اینگونه رفتارها و اقدامات سبب می‌شود تا شفافیت از بین برود و فساد جایگزین آن شود. یکی از ویژگی‌های حکمرانی خوب، شفافیت است تا چشم ناظر مردم، بر روند امور نظارت کنند. اگر این وظیفه فراموش شود هزینه بالایی برای کشور ایجاد می‌شود.

گزارش تحقیق‌وتفحص از صداوسیما هم خیلی سروصدا کرد و واکنش لاریجانی رییس وقت صداوسیما که این گزارش را «کشکی» خواند، هنوز هم در خاطره‌ها مانده است. این تحقیق‌وتفحص در سه حوزه هزینه‌کرد آگهی‌ها، خرید هدایا و خریدهای خارجی صورت گرفت. کمی از حال و هوای آن و تیتر تخلف 525میلیاردی مطبوعات بگویید.

البته با توجه به فساد سه‌هزارمیلیاردی، امروز دیگر آن رقم‌ها به چشم نمی‌آید! آن تحقیق‌وتفحص توسط دوستان و به‌ویژه آقای شجاع پوریان، با شجاعت پیگیری شد و به آن گزارش مشهور تخلف رسید. البته مسوولان در صداوسیما، همکاری لازم را با مجلس نداشتند که به این امر هم اشاره شد. می‌دانید حق مجلس، تحقیق‌وتفحص در تمام امور است. اینکه برخي نهادها را عده‌ای از تحقیق و تفحص مستثنی می‌کردند، مورد پذیرش نبود.

با مقامات ارشد، برای رفع مشکل رایزنی نکردید؟
چرا رهبری به همین دلیل دستوری دادند که روند را تسهیل کرد اگرنه صداوسیما اجازه دسترسی به اسناد را به هیات تحقیق‌وتفحص نمی‌داد. البته در همان مقطع سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی با نوعی «مهندسی معکوس»، به رقم آگهی صداوسیما دسترسی پیدا کرد که گویا صداوسیما در آن مقطع، درآمد آگهی‌ها را چهارمیلیاردتومان عنوان کرده بود اما سازمان مدیریت با یک کار فشرده، آگهی‌های شبکه‌های مختلف را مانیتور کرده و بر اساس تعرفه‌های خود سازمان، آنها را محاسبه کرده بودند و به رقم حدود 22میلیاردتومان رسیده بودند که تفاوت فاحشی بین آمار اعلامی و حدود درآمد واقعی صداوسیما از آگهی با آنچه اعلام می‌شد را نشان می‌داد.

کار، خیلی دقیق بود و سازمان صداوسیما نمی‌توانست آن را نپذیرد. نتیجه این می‌شد که بخشی از درآمدها، بدون سند و مدرک هزینه می‌شد. به هر حال کار خوب هیات تحقیق‌وتفحص، توانست کمی شرایط را شفاف کند، هرچند فقط به پنج‌حساب، اجازه دسترسی داده شد.

می‌گفتند این تحقیق‌وتفحص هم انگیزه سیاسی دارد. این را می‌پذیرید؟
بررسی سازمان برنامه‌وبودجه نشان می‌داد که عدد و رقم اعلام‌شده توسط صداوسیما، درست نيست. به هر حال من منکر نمی‌شوم انگیزه سیاسی هم وجود داشته باشد که به نظرم ایرادی ندارد. وقتی بررسی صورت می‌گیرد انگیزه مهم نیست و اگر کار یک سازمان یا نهاد، ایرادی نداشته با هر انگیزه‌ای که از آن تحقیق‌وتفحص صورت گیرد، برای آن سازمان چه اهمیتی دارد؟ به قول معروف کسی که حساب پاک است، از محاسبه چه باک است؟

کار هیات تحقیق‌وتفحص مجلس ششم کاملا درست بود و دیگران نتوانستند به آن هیچ خدشه‌ای وارد کنند بنابراین به انگیزه آنها، اشکال وارد کردند درحالی‌که اصلا بحث ‌انگیزه نیست. دو ضربدر دو، چه مسلمان باشی و چه کافر، می‌شود چهار! اما چون برخی شرایط ایجاد شده بود، آنها از محاسبه نگران بودند. صداوسیما از ابتدای دولت اصلاحات، علیه انتخاب مردم گارد گرفته بود و البته نمایندگان مجلس ششم هم از ابتدا به خاطر رفتارها و جهت‌گیری‌هایی که یک رسانه عمومی که با پول مردم اداره می‌شود، در قبال مجلس وقت داشت، این سازمان را تحویل نمی‌گرفتند و عمدتا با خبرنگاران آن گفت‌وگو نمی‌کردند.

در مورد «استات اویل» هم تحقیق خوبی شد و کمیته تحقیق تشکیل شد و اعضای آن به نروژ هم رفتند و مشخص شد حسابدار خود شرکت، اختلاس صورت داده و مهدی هاشمی تبرئه شد. می‌گویند مجلس ششم هم با توجه به مناسبات انتقادی با آقای هاشمی، بی‌میل نبود که این اتفاق صورت بگیرد.
دقیق این را به یاد ندارم اما واقعا اینگونه نبود که مجلس جانبدارانه رسیدگی کند. نمایندگان مجلس ششم اگر به حقی می‌رسیدند آن را اعلام می‌کردند و به‌نفع و ضرر آن کاری نداشتند. نوع روابط مجلس ششم، به هیچ عنوان جناحی و باندی نبود. در کمیسیون اصل 90 برای ما فرقی نمی‌کرد نتیجه آن چه می‌شود. برای همین نیروهای جناح راست در کمیسیون هم تا آخر دوره، از نتایج گزارش‌ها و رسیدگی به شکایات مردم، حمایت می‌کردند.

بعد از شما در مجالس بعدی که در اختیار اصولگرایان بود، تحقیق‌وتفحص‌های زیادی صورت گرفت. مثلا امروز تحقیق‌وتفحص از حادثه قم، با وجود همه تعدیل‌ها، به نتیجه رسید و گزارش‌هایی خوانده شد که خیلی‌ها نمی‌خواستند خوانده شود. مثلا گزارش حمله به کوی دانشگاه و کوی سبحان که مجلس هشتم به سراغ آن رفت، تا حدی برخی مسایل را روشن کرد.
به هر حال وقتی کاری یک‌بار انجام می‌شود و قامت و اندازه آن کار تعریف می‌شود، ادامه دادن آن اجتناب‌ناپذیر است. در مجلس ششم این اتفاق افتاد. مثلا وقتی در فوتبال ایران یک نفر لژیونر به اروپا می‌رود، راه بقیه را باز می‌کند. نه این‌که استعداد جدیدی باز شده باشد بلکه استعدادهای ما کشف شده است. یا اینکه سطح فوتبال برزیل بالاست به‌دلیل نوع فیزیک و تفاوت ژنتیک آنها با ما نیست بلکه عده‌ای مسیر درست را شروع کردند و بقیه هم آن را ادامه دادند. در مجلس هم باید با نگاه به افق آن حرکت در مجلس ششم، حرکت می‌کردند. عده‌ای فکر می‌کردند رکورد آقای رضازاده دست نخورده می‌ماند اما اعضای جدید تیم، به‌دنبال زدن آن رکورد در دو ضرب هستند.

تحقیق‌وتفحصی از انتخابات مجلس هفتم شد که به بحث نحوه تشکیل دفاتر نظارتی شورای نگهبان و ایراد سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی به افزایش تشکیلات یک دستگاه رسمی پرداخت و دو مورد دیگر یعنی نحوه شمارش آرا و رد صلاحیت‌های آن مقطع. فرجام آن چه شد؟
البته ما امیدی به فرجام آن نداشتیم اما موظف بودیم در قبال رای مردم، پیگیر حقوق آنان باشیم. اینها تاثیرات سیاسی و تاریخی دارد.

شما بعد از واقعه کوی دانشگاه، وارد مجلس شدید. حادثه کوی، تیر 78 بود و بهمن 78 هم انتخابات مجلس ششم برگزار شد. نخواستید پیگیری کنید؟
مجلس پنجم وارد این ماجرا شد و تحقیق‌وتفحصی هم صورت گرفت که فائزه هاشمی هم دنبال آن بود.

اما بیشتر گزارش دبیرخانه شورایعالی امنیت ملی که آقاي ربیعی و آقای تاجزاده پیگیر آن بودند، در ذهن‌ها مانده است.
چند گزارش تهیه شد. وزارت علوم، نیروی انتظامی، سپاه و... که همگی منتشر شده است. اما مجلس پنجم با عنوان تحقیق‌وتفحص به آن ورود کرد و خانم فائزه هاشمی از نفرات آن بود که خیلی هم پیگیری شد. اما مجلس ششم ورودی به آن قضیه به شکل تحقیق‌وتفحص نداشت، هرچند فراکسیون دانشجویی آن دوره و کمیسیون‌ها به‌طور مداوم پیگیر وضعیت دانشگاه و دانشجویان و فشارهایی که بر فعالان دانشجویی وجود داشت بودند.