۲۰درصد خانوارهای ایرانی شبه کپرنشینند!

به گزارش شفقنا(پایگاه بین المللی همکاری های خبری شیعه)، آنچه که در پی می آید بخشی از کامل گفت و گوی پایگاه اطلاع رسانی جماران با دکتر بیت الله ستاریان، کارشناس اقتصاد مسکن و عضو هیأت عملی دانشگاه تهران است که به بررسی پیشینه سیاست گذاری مسکن در جمهوری اسلامی ایران و تحلیل سیاست های مورد تاکید امام خمینی در این زمینه می پردازد.

اجازه دهید گفت و گو را با مروری بر بخشی از پیام امام به مناسبت افتتاح حساب شماره 100 به منظور خانه‏ سازى براى مستضعفان‏ آغاز کنیم. در بخش هایی از این پیام می خوانیم:

در رژیم منفور پهلوى مسئله مسکن یکى از مصیبت‏ بارترین مشکلات اجتماعى مردم ما بود. بسیارى از مردم در اسارت تهیه یک قطعه زمین و داشتن یک لانه بودند، و چه بسا تمام عمرشان را زیر بار بانکها و سودجویان و غارتگران به سر مى‏ بردند تا بتوانند پناهگاهى را براى خود و فرزندانشان دست و پا کنند. قشر عظیمى از مستضعفان جامعه هم بکلى از داشتن خانه محروم بودند و در زوایاى بیغوله‏ ها و اتاقک هاى تنگ و تاریک و خرابه‏ ها به سر مى‏ بردند؛ و چه بسا قسمت مهمى از درآمد ناچیزشان را بایستى براى‏( صحیفه امام، ج‏6، ص: 519) اجاره آن بپردازند؛ و این میراث شوم براى ملت ما باقى مانده و اکنون جامعه ما با چنین مصیبتى دست به گریبان است. نظام اسلام چنین ظلم و تبعیضى را تحمل نخواهد کرد؛ و این از حد اقل [حقوق‏] هر فرد است که باید مسکن داشته باشد.

مشکل زمین باید حل شود و همه بندگان محروم خدا باید از این موهبت الهى استفاده کنند.

همه محرومان باید خانه داشته باشند. هیچ کسى در هیچ گوشه مملکت نباید از داشتن خانه محروم باشد. بر دولت اسلامى است که براى این مسئله مهم چاره‏ اى بیندیشد، و بر همه مردم است که در این مورد همکارى کنند.

این جانب حسابى به شماره 100 در تمام شعب بانک ملى افتتاح کرده و از همه کسانى که توانایى دارند دعوت مى‏ کنم که براى کمک به خانه‏ سازى براى محرومان به این حساب پول واریز کنند و در هر محل از بین افراد صالح و مورد اعتماد، گروهى حداقل مرکب از سه نفر از مهندسان و کارشناسان شهرسازى و خانه‏ سازى و یک نفر روحانى و یک نماینده دولت انتخاب شوند تا با صرفه‏ جویى و دقت کامل خانه‏ هاى ارزان قیمتى بسازند و در اختیار محرومان قرار بدهند و در این طرح به هیچ وجه پولى در برابر خرید زمین پرداخت نشود.

من امیدوارم همه کسانى که زمین هاى وسیعى در اختیار دارند به این امر مهم اسلامى- انسانى کمک کنند، و زمین ها را در مناطق مرغوب قابل سکونت در اختیار این طرح بگذارند. و نیز هر کس که توانایى دارد، در تأمین انواع مصالح ساختمانى به این خدمت اسلامى کمک و نیروى کار و کارگرى به طور وسیع به کار افتد، و دولت نیز تصمیمات لازم را در تأمین آب و برق و اسفالت و وسایل ایاب و ذهاب و مدرسه و درمانگاه و دیگر نیازمندیهاى عمومى فراهم سازد.

بنیاد مستضعفین نیز باید به کمک این طرح بشتابد و از اموال مصادره‏ شده خاندان پهلوى و اطرافیانش در این طرح استفاده شود. و نیز دولت باید در طرح هاى اساسى و دراز مدت خود براى حل این مشکل در سطح عموم طرحهایى تهیه کند؛ و اکنون این‏ یک تجربه تازه از بسیج نیروى ایمان جامعه در راه تعاون اسلامى و مبارزه با محرومیت است که ملت با توفیق الهى باید از آن نیز سرفراز درآید.

من با کمال تواضع از ملت عزیز در این امر حیاتى استمداد مى‏ کنم و سلامت و سعادت همگان را خواستارم.»

(صحیفه امام، ج‏6، 521)

این پیام در تاریخ 21 فروردین ماه، 1358 یعنی کمتر از 2 ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی صادر می شود؛ در این پیام به روشنی مسکن، نخست به عنوان یک مسئله اصلی در کشور شناخته می شود. امام به صراحت این حرکت را بسیج نیروى ایمان جامعه در راه تعاون اسلامى و مبارزه با محرومیت می خواند و در واقع به دنبال یک حرکت و نهضت اجتماعی است. از سوی دیگر نحوه مدیریت و سیاست گذاری را به کارشناسان ساختمان، شهرسازی می سپارد. امام از دولت طرح و از بنیاد مستعضفان سرمایه گذاری می خواهد.

با این مقدمه بهتراست بحث را از اینجا شروع کنیم که اساسا مسئله مسکن در آن زمان و معضل حلبی آباد های قبل از انقلاب تا چه حد گسترده بود؛ عکس هایی که در کتابهای درسی اوایل انقلاب هم منتشر می شد؛ تا چه اندازه گزارش واقعی از وضعیت مسکن در زمان شاه ارائه می داد؟

پدیده ی حلبی آباد ها و عکس های آنها نه تنها واقعی بود هنوز هم این معضل یک معضل واقعی است و وجود دارد. آن موقع حلبی آباد بود و با خانه ای که در مرکز شهر قرار داشت تفاوت کیفیت داشت. الان خانه هایی که در مرکز شهر هستند با همان کیفیت. در حاشیه شهر هم با پدیده شبه کپر نشینی غیررسمی مواجه هستیم.

البته این معضل در سال های ابتدای انقلاب با عزم ملی که امام خمینی ایجاد کرد، حل شد و نیاز مسکن باقیمانده از سال های قبل از انقلاب تأمین شد؛ اما برای نیازی که پس از آن پدید آمد، برنامه ریزی صورت نگرفت.

اکنون می خواهم روی این نکته تأکید کنم که ما پای در سال هایی می گذاریم که یک پنجم، 20 درصد خانوارهای ما در مناطق حاشیه ای و با شرایط شبه کپر نشینی زندگی می کنند. واقعا همان کپرنشینی است فقط کمی پیشرفته تر شده است. در تهران این پدیده علاوه بر حاشیه ها در داخل مناطق شهری هم وجود دارد. در مناطق 15-16-17 می توانید ببینید.



طرح مسئله در فرآیند سیاست گذاری عمومی یک کشور و در دستورکار قرار دادن مشکل نخستین و از یک منظر، مهم ترین مرحله است. نحوه طرح مسکن از سوی امام خمینی را چگونه ارزیابی می کنید؟

امام صورت مساله را خوب درک کرده بودند و داشتند برای آن راه حل هم ارائه می دادند. در واقع امام، مسکن را به یک موضوع اصلی کشور تبدیل کرد و همه ارکان و بخش های حکومت را درگیر مساله مسکن کرده بودند. بخش خصوصی، مردم و دولت همه به نوعی برای مسکن کار می کردند. زمینه تصویب قوانین هم در این مورد را فراهم کردند. حساب 100 امام و بنیاد مسکن را برای تأمین مسکن محرومین راه اندازی شد، در واقع امام یک جریان و نهضت اجتماعی برای تأمین مسکن محرومان ایجاد کرد. سخنرانی های مهمی در باب مسکن کردند، بعد یک دوره تلاش و پیگیری جدی در رفع مشکلات مسکن باقی مانده از قبل انقلاب تقریبا کپرنشینی جمع شد.



پس چرا شما می گویید کپرنشینی همچنان هست؟

کپرنشینی فعلی که با عنوان اسکان غیر رسمی از آن نام می برند، مربوط به جمعیت جدیدی است که بعد از انقلاب به دنیا آمدند.



البته نان مسکن آزادی شعار برخی از انقلابیون در دوره منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی هم بود. در ادبیات امام هم، بی توجهی به این نیاز با طرح تضاد «کوخ نشینان و کاخ نشینان» به گونه ای جدی تر مورد نقد قرار می گیرد؟

اگر بگوییم یکی از اهداف انقلاب مسکن بود بود حرف ناصوابی نزده ایم. درست است که در انقلاب ما بحث فرهنگی از اهمیت و برجستگی بالاتری برخوردار بود، اما مسائل معیشتی و سه خواسته نان، مسکن، آزادی، گذشته از این که در شمار مطالبات مردم قرار داشت؛ نیازهایی است که بدون تأمین آن ها اساسا حیات بشر مختل می شود. نبود غذا حیات جسمی انسان را به خطر بیندازد، نبود مسکن حیات روحی و روانی انسان را به مخاطره می اندازد. بدون آن اصلا نمی شود تشکیل خانوار داد.



امام هم با همین نگاه چنین سیاستی را در سیاست گذاری توسعه مسکن کشور دنبال می کند؟

امام مسکن یکی از ضروریات زندگی بشر و حداقل حقوق یک فرد می داند. این طبیعت تفکر امام بود که همه از مسکن برخوردار باشند. چون کارکرد انکار ناپذیر مسکن در رشد بشر از لحاظ اجتماعی و روانی برای ایشان کاملا واضح بود. برای ایشان بدیهی بود که اولین پایه های تشکیل اجتماع که خانواده باشد در مسکن شکل می گیرد و نداشتن یک سرپناه مناسب فاجعه است. با بررسی شکل گیری اجتماعی افراد در مناطق کپرنشین می توان به رابطه جرم خیزی، ناهنجاری های اجتماعی، روانی افراد با منطقه مسکونی و شرایط مسکن آنها پی برد. در محیط نامناسب و کوچک مناطق شبه کپرنشین وقتی بچه ای بزرگ می شود که روابط بد رفتارهای خشن و نابهنجاری های دیگر را مقابل چشمان خود می بیند و آنها را حس می کند چطور می شود از این بچه انتظار داشت به یک انسان سالم و رشد یافته تبدیل شود. وقتی که در مناطق کپرنشین و حلبی آباد ها در خانه ای 24 متری دو خانوار زندگی می کنند نباید انتظار داشت که روابط اجتماعی بسیار پخته ای شکل بگیرد. این کاملا مشخص است. البته خود محروم بودن در آینده عوارض و عواقب اجتماعی به بار می آورد.



چرا امام خمینی کمتر از 60 روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی، از جایگاه رهبر انقلاب و ولی فقیه، سعی داشت مسکن را به یک موضوع اصلی در فرآیند سیاست گذاری کشور در دولت موقت تبدیل کند؛ اساسا طرح مسئله در این سطح چه ضرورتی داشت؟

ابعاد این مسئله به اندازه ای بزرگ است که نیازمند ایجاد یک برنامه ریزی و عزم ملی جدی باشد. امام دستور دادند مسکن محرومین تأمین شود و این دستوری است که اکنون هم باید با همان اعتقاد و در همان مسیر ادامه پیدا کند؛ البته درباره روش هایی که از سوی مدیران وقت به کارگرفته شد؛ بحث هایی مطرح است، لزوما، روش عمل نباید همان باشد. چون آن زمان فضای انقلابی بر جامعه و کشور حاکم بود و سیستم و ساختار در اختیار نبود و مطالعات دقیق صورت نپذیرفته بود و درگیر مشکلاتی بودیم که عوارضی را هم در پی داشت. ولی اراده و توصیه همه محرومین مسکن داشته باشند. شخص اول انقلاب مصمم بر این بود و این هدف او را هم می توان در سال های نخست انقلاب تقریبا محقق شده دانست.