پرسشها و توصیه هایی درباره مدیریت تصویر رهبری

هر پیام و تصویری که در رسانه تولید می‌شود، باید از پیش مخاطب خود را در نظر بگیرد و گرنه همچون تیری است که در تاریکی انداخته می شود. از طرفی واضح است که مخاطبان و مردم، یک گروه یک دست و همگن با سطح معلومات و گرایش ها و نیازهای یکسان نیستند. به عبارتی در هر جامعه‌ای گروه‌های مخاطبان مختلف داریم که رسانه‌ها باید متناسب با نیازهای آنها «محتوا» تولید کنند. رهبران سیاسی نیز عموماً تلاش می‌کنند تا علاوه بر خطابه‌های عمومی، متناسب با اقشار و طیف‌های گوناگون جامعه نیز پیام‌های اختصاصی تولید کنند. از همین رو لازم است که مشاوران رسانه‌ای و تبلیغاتی نیز این «پیام‌«ها را متناسب با مخاطبان خاص آن، بسته بندی و عرضه کنند. خصوصا که شخصیت رهبر معظم انقلاب نیز شخصیتی جامع و چند وجهی است و می‌تواند منبع سرشاری برای تولید پیام‌های مختلف متناسب با نیازهای مخاطبان خاص باشد.

بر این اساس لازم است که بسته‌بندی‌های مختلفی از «تصویر رهبری» متناسب با گروه‌ها و طیف‌های مختلف جامعه، تولید شود، چرا که رهبر، رهبر همه مردم است. پیام و تصویری که از رهبری برای «علما و روحانیون» تولید می‌شود، نمی‌تواند همانند پیام و تصویری باشد که برای «جوانان و دانشجویان» تولید می‌شود. اگر هنگام مدیریت «تصویر رهبری» صرفاً مخاطبان حزب‌اللهی مدنظر باشند، طبعا بخش‌هایی از جامعه احساس می‌کنند که اصلاً مخاطب رهبری قرار نگرفته‌اند. درحالی‌که، همان‌طور که در آستانه انتخابات ریاست جمهوری سال 92 مشاهده شد، شخص رهبر انقلاب، حتی آن دسته از مردم که به تعبیر ایشان «دلشان با نظام صاف نیست» را هم از دایره‌ی مخاطبان خود حذف نکردند. [5] طبعا گروه مشاوران رسانه‌ای نیز باید بیاندیشند که چگونه می‌توانند با چنان مخاطبانی ارتباط برقرار کنند. بسته رسانه ای که برای گروه مخاطبان منتقد یا بی تفاوت تولید می شود، نمی تواند همان بسته رسانه ای باشد که برای پیروان و علاقمندان ایشان عرضه می شود. بدیهی است که در همه این مراحل حفظ شأن و شخصیت ایشان به عنوان یک مرجع تقلید و یک رهبر سیاسی عالی رتبه باید مد نظر قرار گرفته و در برنامه ریزی لحاظ شود. اما مشکل این است که گاه به نظر می رسد افراد رسانه ای، هنگام مدیریت تصویر رهبری، بجای آنکه مخاطب این تصاویر را قشرهای مختلف مردم بدانند، مخاطب این تصاویر را صرفا مسئولین مربوطه در دفتر رهبری می انگارند. همین امر می تواند منشأ بسیاری مشکلات در مدیریت تصویر رهبری باشد. افزایش تعداد نماهای مسئولان مختلف دفتر رهبری در گزارش های تلویزیونی در سالها اخیر، شاهدی است بر تلاش «تصویرسازان» جهت جلب رضایت این مسئولان. هرچند شاید خود آن مسئولان رضایتی از این مسئله نداشته باشند، ولی وقتی «تصویرساز» بجای آنکه مخاطب «تصویر» را مردم بداند، صرفا به جلب نظر مسئولان بیاندیشد نتیجه چندان مطلوب نخواهد بود.

یکی از عالی ترین و موفق ترین تصاویری که در دو دهه گذشته از آیت الله خامنه ای ارائه شده را در کتاب «داستان سیستان» [6] می توان یافت. راز توفیق این کتاب آن است که نویسنده، هرچند قلباً به شخصیتی که توصیف می کند تعلق خاطر دارد، اما در روایت خود از «زاویه»ای به موضوع نگریسته که برای یک مخاطب ناآشنا و غریبه نیز قابل درک باشد. در واقع نویسنده کلیشه های رایج در گزارش هایی که عمدتاً برای جلب نظر «مسئولین مربوطه» نوشته می شوند، «فاصله» گرفته است و خواسته است که «یار» را به «اغیار» - یعنی «دیگران» - بنمایاند.

در سال 1388، که سالِ باران تیرهای دوست و دشمن بود و اوج غربت رهبر، برای برخی چون حقیر این پرسش مطرح بود که چگونه می توان «تصویری» از شخصیت آیت الله خامنه ای ارائه کرد که در آن هیاهوی تصویرسازی ها و نفرت پراکنی های رسانه های مغرض، بتواند نسل جوان را به لحظه ای درنگ وادارد. این کار نیازمند آن بود که تصویرگر از خودش «فاصله» بگیرد و به ذهنیت «دیگران» نزدیک شود و تلاش کند از «زاویه دید» آنها به موضوع بنگرد. باور من این بود که حتی با معیارهایی کاملا سکولار و معطوف به دموکراسی و حقوق بشر نیز می توان از رهبری دفاع کرد. این سخن شاید امروز چندان شگفت نباشد، چرا که چشم همه به وضع فاجعه بار برخی کشورهای منطقه باز شده است، و انتخابات سال 1392 را نیز پشت سر گذاشته ایم. انتخاباتی که حتی «اغیار» را نیز به ستایش از نقش رهبری واداشت. اما در سال 1388 فضاسازی هایِ دراماتیکِ دروغ پردازانِ حرفه ای چنان بود که عده ای از جوانان خیال می کردند از بدو تاریخ بشریت تاکنون هیچ حکومتی به بدی جمهوری اسلامی وجود نداشته است! در آن اوضاع و احوال، حاصل تلاش ناچیز و بضاعت مزجات حقیر، مقاله ای شد که بازتاب زیادی در فضای مجازی یافت. [7] به گمانم یکی از دلایل توجه به آن مقاله نیز همین شالوده شکنیِ تصاویرِ کلیشه ای - اعم از تصویرسازی های مخالفان و موافقان - و نوعی «آشنایی زدایی» نسبت به تصویر رهبری بود.

دستور کارهای پیشنهادی

برخی از سرفصل هایی که باید در دستور کار گروه مشاوران رسانه‌ای دفتر مقام معظم رهبری جهت بحث و بررسی قرار گیرد به شرح ذیل است:

1- در شرایط کنونی و با توجه به نیازها و ضرورت‌های کشور و نیز هجمه‌ها و حمله‌های رسانه‌ای دشمنان، تولید چگونه «تصویری» از رهبر انقلاب باید در اولویت قرار گیرد؟ تأکید بر کدام وجوه شخصیت‌ ایشان باید اولویت داشته باشد؟ (به عنوان مثال آیا اقتدار مهمتر است یا عطوفت، آیا شکوه مهمتر است یا سادگی، آیا بیان دغدغه‌های اقتصادی توسط ایشان و نگرانی شان از مشکلات مردم مهمتر است یا بازنمایی تعلق ایشان به شعر و ادبیات و ...)

2- باید ارزیابی مستمری بر معانی و برداشت‌های موجود از برخی تصاویری که از رهبری در رسانه‌ها منعکس می‌شود در میان گروه‌های مختلف مخاطب داشته باشند. مجددا تاکید می‌شود که همه مشاهده کنندگان این تصاویر لزوما از اقشار حزب اللهی نیستند و حتی لزوماً ایرانی نیستند و ممکن است برداشت‌های کاملا متفاوتی از این تصاویر داشته باشد یا از آن تصاویر جهت اهداف خاص خود استفاده کنند. مانند آن تصویر «منبع نور» در داخل خودرو در سفری استانی که مدتها اسباب سوءاستفاده رسانه های مغرض واقع شد. موارد دیگری هم هستند که می توانند از این جهت مورد بررسی قرار گیرند مثلا:

- تصویر دویدن مردم دنبال خودرو ایشان و ازدحام و فشار اطراف آن در سفرهای استانی چه معانی و پیام هایی دارد؟

- این تصویر که ایشان بر صندلی نشسته اند و دیگر مقامات روی زمین نشسته اند چه معانی دارد؟

- این تصویر که بین مقامات و مردم در سفرهای استانی یا نماز جمعه نرده وجود دارد، چه معانی دارد؟

- این تصویر که هنگام بازدید ایشان از نهادها و مراکز مختلف، جمع کثیری از همراهان پشت سر ایشان راه می‌روند خوب است یا بد؟

- در کجاها تصویر «فردیت» ایشان و وجه انسانی و مردمی ایشان در بازدیدها و ملاقات ها باید برجسته شود، و در کجا حالت «سان دیدن» نظامی باید تداعی شود؟

در کشورهای دیگر برای القای «مردمی» بودن سیاستمداران، در بازدید آنها از یک کارخانه یا نمایشگاه معمولا در کادر دوربین جز آن مقام و طرف صحبت او دیده نمی شود. حتی محافظان نیر به نوعی در هماهنگی با تصویربرداران خارج از قاب قرار می گیرند. قاب دو نفره (two shot) از یک مقام حکومت در حال گفتگو با یک کارگر، یک صنعتگر، یک استاد دانشگاه، یا یک ناشر، فی نفسه تأکید بر نزدیکی و برابری و صمیمیت او با بقیه مردم دارد. در حالی که آنجا واقعا چنین رابطه ای در بسیاری موارد وجود ندارد. اما در اینجا که رابطه بسیاری از مردم با رهبری یک رابطه قلبی و عاطفی است، متاسفانه تصویری که از ایشان ارائه می شود معنایی مغایر با این را القا می کند. حتی در مواردی که لازم است بر صمیمیت و معنویت یک رابطه تاکید شود، از مدیریت تصویری غفلت می شود. به عنوان مثال هنگامی که تعدادی از جانبازان قطع نخاع را در حسینه امام خمینی آورده بودند و ایشان بر سر بالین هر یک حاضر شده و با آنها گفتگو می کردند، آنقدر صحنه زیبا بود که اشک بیننده را جاری می کرد. در چنین لحظاتی ناگهان فلان سردار نیز در قاب تصویر ظاهر می شد که چهره اش - به درست یا غلط - در آن ایام یادآور برخی حوادث ناگوار بود. طبعا بخش زیادی از حس تصویر با این حضور ناخوانده نابود می شد. یا مثلا در بازدیدهای فرهنگی، مثل بازدید از نمایشگاه کتاب، واقعا چه لزومی دارد که پنجاه نفر از افراد وزارت ارشاد و دفتر رهبری دنبال ایشان راه بیافتند و حس و حال گفتگوی فرهنگی و صمیمی ایشان با ناشران و نویسندگان را تحت الشعاع قرار دهند؟ البته در این مسایل «روابط قدرت» نیز دخیل است. آیا اساساً یک مشاور رسانه ای می تواند چنان جایگاه و قدرتی داشته باشد که به یک سردار، یک وزیر یا یک آیت الله بگوید: «بفرمایید کنار لطفاً»؟!

3- همانطور که اشاره شد مسئله «آشنایی زدایی» در مدیریت تصویر رهبری نیز باید با رعایت شأن ایشان، مورد توجه قرار گیرد. باید توجه داشت که 24 سال از آغاز دوران رهبری حضرت آیت الله خامنه ای می گذرد و به طور طبیعی شکل تصاویری که مخاطبان از رهبری در رسانه ها مشاهده می کنند، و فرم برنامه هایی که از ایشان می بینند، بارها تکرار شده است. لذا مثلا در سفرهای استانی نباید تنها به شکل روتین به تولید تصویر دیدارهای عمومی، دیدار با اقشار خاص، بازدید از گلزار شهدا و ... اکتفا کرد. در این فرصت‌ها باید از قبل طراحی و برنامه ریزی هایی صورت گیرد که تصاویر متفاوتی نیز با حضور رهبری در محیط های مختلف ارائه شود. این تصاویر می تواند بخشی از برنامه کاری رهبری در سفر باشد، و یا گوشه هایی از حاشیه های سفر و لحظاتِ کمتر دیده شده.

مؤخره

چند سال قبل در یک همایش علمی در خارج از کشور، مستندی درباره روحانیت دیدم که در داخل ایران و با حمایت یکی از سازمان های فرهنگی دولتی تولید شده بود. در ابتدای این فیلم قطعه ای از یکی از پیام های نوروزی رهبر انقلاب قرار داده شده بود. پس از پایان پیام، ایشان رو به تصویربردار و عوامل پشت دوربین کرده و پرسیدند: «چطور بود آقا؟ خوب بود؟ مشکلی نداشت؟». بعید می دانم در نسخه داخلی هم این بخش وجود داشته است، ولی طبعاً آن مستندساز به نیت خیری این بخش را در فیلم خود قرار نداده بود. برای بنده اما، این قطعه نشانی بود از این که شخص رهبر انقلاب نه تنها کاملاً به اهمیت «تصویر» و «بازنمایی» واقف هستند، بلکه با فروتنی برای نظر «کارشناسان» در این موضوع نیز اهمیت قائلند. این دغدغه ای شخصی و فردی نیست، چرا که «تصویر رهبری» مقوله ای است که آبروی نظام اسلامی، رابطه و اعتماد میان مردم و حاکمیت، و نهایتا منافع و امنیت ملی به آن وابسته است.

---------------------------------

پانوشت ها:

1- Baudrillard, Jean (1981) Simulacra & Simulation . Michigan: University ofMichigan Press.

[2] تا آنجا که بنده بررسی کردم در موضوع «مدیریت تصویر رهبری» تنها کار پژوهشی قابل ذکر در سال 1383 توسط حجت الاسلام و المسلمین دکتر حسام الدین آشنا و به سفارش مرکز تحقیقات سازمان صدا و سیما انجام شده است که البته پس از انجام مراحلی، این پروژه به دلایلی ناتمام مانده است. در سال 1390 برادر گرامی ام آقای مهدی فضائلی یادداشتی با عنوان «دلایل یک مظلومیت» (روزنامه جام جم، 23 / 3/ 90 ) درباره عدم معرفی درست شخصیت رهبری در رسانه ها منتشر کردند. دوست گرامی جناب حجت الاسلام و المسلمین علی جعفری نیز مقاله ای در زمینه آسیب شناسی مدیریت تصویر رهبری نوشته اند که با عنوان «ملاحظاتی بر تصویرپردازی تلویزیون ایران از رهبر معظم انقلاب» (وبگاه رجانیوز، 11/ 7 / 90) منتشر شده است.

[3] بیانات در دیدار دست اندرکاران سفرهای نوروزی، 26 / 12 / 92. وبگاه Khamenei.ir.

[5] بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم، 22 / 03 / 92. وبگاه Khamenei.ir.