پیشینه تاریخی "اعتکاف"

پارسینه-گروه فرهنگی: درباره ایام البیض گفته شده است که «ایام» جمع یوم به معنای روز و «بیض» جمع «ابیض» به معنای سفید و درخشان است که به روزهای سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم هر ماه قمری گفته می‌شود، هر چند که به عقیده مسلمانان ایام البیض ماه‌های رجب،‌ شعبان و رمضان دارای فضیلت بیشتر است و در شریعت و فقه اسلام بر اعتکاف سه روز در مسجد جامع برای عبادت خدا و تهذیب نفس اطلاق می‌شود.

رابطه حضرت آدم(ع) با ایام البیض

ابن مسعود درباره چرایی نامیده شدن این روزها با نام «ایام البیض» چنین نقل می‌کند:

از پیامبر اکرم (ص) شنیدم که فرمود: هنگامی که جناب آدم(ع) عصیان پروردگارش را کرد، منادی از عرش ندا داد، ای آدم از جوار رحمت من بیرون شو، زیرا کسی که عصیان مرا کند در جوار من نیست، حضرت آدم و فرشتگان گریستند، سپس خداوند جبرئیل را نزد حضرت آدم فرستاد، جبرئیل حضرت آدم را در حالی که رنگ او از نورانیت بهشتی به تیرگی تغییر کرده بود به زمین فرود آورد و ملائکه با دیدن این وضعیت فریاد برآوردند: پروردگارا، خلقی آفریدی و از روح برگزیده خود در او دمیدی و ملائکه را به سجده او درآوردی و به یک گناه سفیدی او را به سیاهی مبدل کردی، پس منادی از آسمان ندا کرد که امروز را برای خداوند روزه بگیر و آن روز سیزدهم ماه بود و چون آدم آن روز را روزه گرفت و قسمتی از تیرگی حضرت آدم(ع) برطرف شد تا اینکه در انتهای این سه روز به حالت اول خود برگشت به این دلیل این ایام را «ایام البیض» نامیده شد.

اعتکافی به وسعت تاریخ

درباره قدمت و دیرینه ایام البیض در ادیان دیگر، خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «وعَهِدْنا إِلى‏ إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفینَ وَ الْعاکِفینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُود»، و ما به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که خانه مرا برای طواف‌کنندگان و معتکفان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان از هرگونه آلودگی تطهیر کنند.

علامه طباطبایی(ره) در تفسیر المیزان می‌نویسد: زمانی که حضرت مریم(س) به افتخار ملاقات به فرشته الهی نایل آمد، از مردم فاصله گرفت، هدف از دوری کردن از مردم روی آوردن به سنت اعتکاف بوده است.

علامه مجلسی در بحارالانوار از اعتکاف حضرت سلیمان(ع) در بیت المقدس روایت کرده است و علامه حلی(ره) نیز در کتاب تذکره الفقها به مشروعیت این ایام در ادیان پیش تصریح کرده است که «ایام البیض» دارای پیشینه‌ای به قدمت تمام ادیان الهی و آسمانی است.

بشارتی که پیامبر(ص) به معتکفان ماه رجب داد

درباره اهمیت ایام البیض ماه رجب حضرت رسول اکرم(ص) می‌‌فرماید: هر کس سه روز از وسط ماه رجب (سیزدهم تا پانزدهم) را روزه بدارد و در شب‌هایش به نماز شب قیام کند، از دنیا رحلت نمی‌کند مگر با توبه نصوح و امام صادق(ع) فرمود: هر کس ایام ‌البیض ماه رجب را روزه بگیرد، خداوند متعال به ازای هر روز، ثواب روزه‌داری و شب‌زنده‌داری یک سال را برای او می‌نویسد و او روز قیامت در جایگاه ایمن‌ شدگان از آتش دوزخ خواهد ایستاد.

از عمده ترین اعمال ایام‌البیض اعمال ام داوود است که برای برآمدن حاجات و برطرف شدن گرفتاری‌ها و دفع ظلم ظالمان مؤثر است، با این وجود برای این روزها اعمالی ذکر شده است که در ادامه می‌آید:

اعمال شب 15رجب

شب نیمه ماه رجب، شب شریفى است و در آن انجام چند عمل ذکر شده است:

- غسل

- احیای آن شب به عبادت.

- زیارت امام حسین(ع)، اگر از نزدیک میسر نشد از دور زیارت شود.

- شش رکعت نماز که در شب سیزدهم ذکر شد.

- اقامه 30 رکعت نماز که در هر رکعت «حمد» و ده مرتبه سوره «توحید» قرائت شود، این نماز را سید بن طاووس از حضرت رسول اکرم(ص) نقل کرده است که فضیلت بسیار دارد.

-12 رکعت نماز که هر 2 رکعت به یک سلام ختم می‌شود که در هر رکعت هر یک از سوره‌های «حمد»، «توحید»، «فلق»، «ناس»، «آیة الکرسى» و «قدر» 4 مرتبه قرائت شود و بعد از سلام چهار مرتبه گفته شود: «اَللهُ اَللهُ رَبّى لا اُشْرِکُ بِهِ شَیْئا وَلا اَتَّخِذُ مِنْ دُونِه وَلِیّا» و پس از اتمام نماز، اقامه کننده آن، هر حاجتی که دارد را از خداوند متعال درخواست کند، این نماز را سیّد بن طاووس از امام صادق(ع) روایت کرده است.

ولی شیخ در مصباح ذکر کرده که داود بن سرحان از حضرت صادق(ع) روایت کرده که ایشان فرمود:

در شب نیمه رجب 12 رکعت نماز اقامه کنید که در هر رکعت «حمد» و سوره یک بار تلاوت شود و پس از اتمام نماز، سوره‌های «حمد» و «معوذتین» (ناس و فلق) و سوره «اخلاص» و «آیة الکرسى» را 4 مرتبه تلاوت می‌کنید و سپس ذکر «سُبْحانَ اللهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ وَلا اِلهَ اِلا اللهُ وَاللهُ اَکْبَرُ»4 مرتبه گفته شود، پس از آن ذکر «اَللهُ اَللهُ رَبّى لا اُشْرِکُ بِهِ شَیْئا وَ ما شاَّءَ اللهُ لا قُوَّةَ اِلاّ بِاللهِ الْعَلِىِّ الْعَظیمِ» گفته شود.

اعمال روز 15رجب

این روز، روز مبارکى است و برای آن روز انجام چند عمل توصیه شده است:

- غسل .

-زیارت حضرت امام حسین(ع)، از ابن ابى بصیر نقل شده است که گفت از امام رضا(ع) پرسیدم که در چه ماهی امام حسین(ع) را زیارت کنیم؟، حضرت فرمودند: در نیمه رجب و نیمه شعبان.

- اقامه 4 رکعت نماز که دو تا دو رکعتی خوانده شود و بعد از سلام دست خود را بلند کند و بگوید: «اَللّهُمَّ یا مُذِلَّ کُلِّ جَبّارٍ وَیا مُعِزَّ الْمُؤْمِنینَ اَنْتَ کَهْفى حینَ تُعْیینِى الْمَذاهِبُ وَاَنْتَ بارِئُ خَلْقى رَحْمَةً بى ...... اَسئَلُکَ بِعِزَّتِکَ الَّتِى اسْتَوَیْتَ بِها عَلى عَرْشِکَ فَخَلَقْتَ بِها جَمیعَ خَلْقِکَ فَهُمْ لَکَ مُذْعِنُونَ اَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ اَهْلِ بَیْتِهِ»، روایت شده است که هر کسی که غمى دارد اگر این دعا را بخواند خداوند او را از اندوه و غم آسایش بخشد.

اعمال امّ داود

-عمل امّ داود که عمده اعمال این روز است و براى برآمدن حاجات و برطرف شدن غصه‌ها و دفع ظلم ظالمان مؤثّر است و کیفیت آن بنا بر آنچه در مصباح شیخ است آن است که وقتی که فردی بخواهد این عمل را بجا آورد، روز سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم را روزه بگیرد. و در روز پانزدهم نزدیک ظهر غسل کند و وقت زوال ظهر، نماز ظهر و عصر را به جا آورد، در حالتی که رکوع و سجودشان را نیکو انجام دهد و در مکانی خلوت قرار بگیرد که چیزى او را مشغول نسازد و کسی با او سخن نگوید.

وقتی نماز به اتمام رسید رو به قبله بنشیند، و 100 مرتبه سوره «حمد»، 100 مرتبه سوره «اخلاص»، و 10 مرتبه «آیة الکرسى» را قرائت کند، سپس سوره‌های «انعام»، «بنى‌اسرائیل»، «کهف»، «لقمان»، «یس»، «صافّات»، «فصلت»، «شورا»، «دخان»، «فتح»، «واقعه»، «ملک»، «قلم»، «انشقاق» و تا آخر قرآن را قرائت کند و پس از اتمام در حالی که رو به قبله است دعای ذیل را نجوا کند.

«صَدَقَ اللهُ الْعَظیمُ الَّذى لا اِلهَ اِلاّ هُوَ الْحَىُّ الْقَیُّومُ ذُو الْجَلالِ وَالاِْکْرامِ الرَّحْمنُ الرَّحیمُ الْحَلیمُ الْکَریمُ الَّذى لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَىْءٌ وَ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ الْبَصیرُ الْخَبیرُ شَهِدَ اللهُ اَنَّهُ لا اِلهَ اِلاّ هُوَ وَالْمَلاَّئِکَةُ وَ اُولوُا الْعِلْمِ قاَّئِماً بِالْقِسْطِ لا اِلهَ اِلاّ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ . وَ بَلَّغَتْ رُسُلُهُ الْکِرامُ وَ اَنَا عَلى ذلِکَ مِنَ الشّاهِدین ...... صَعْبٍ وَ تُسَهِّلَ لى کُلَّ عَسَیرٍ وَ تُخْرِسَ عَنّى کُلَّ ناطِقٍ بِشَرٍّ وَ تَکُفَّ عَنّى کُلَّ باغٍ وَ تَکْبِتَ عَنّى کُلَّ عَدُوٍّ لى وَ حاسِدٍ وَ تَمْنَعَ مِنّى کُلَّ ظالِمٍ وَ تَکْفِیَنى کُلَّ عاَّئِقٍ یَحُولُ بَیْنى وَ بَیْنَ حاجَتى وَ یُحاوِلُ اَنْ یُفَرِّقَ بَیْنى وَ بَیْنَ طاعَتِکَ وَ یُثَبِّطَنى عَنْ عِبادَتِکَ یا مَنْ اَلْجَمَ الْجِنَّ الْمُتَمَرِّدینَ وَ قَهَرَ عُتاةَ الشَّیاطینِ وَ اَذَلَّ رِقابَ الْمُتَجَبِّرینَ وَ رَدَّ کَیْدَ الْمُتَسَلِّطین عَنِ الْمُسْتَضْعَفینَ اَسئَلُکَ بِقُدْرَتِکَ عَلى ما تَشاَّءُ وَ تَسْهیلِکَ لِما تَشاَّءُ کَیْفَ تَشاَّءُ اَنْ تَجْعَلَ قَضاَّءَ حاجَتى فیما تَشاَّءُ ».

پس از نجوا کردن این دعا، فرد به سجده رود و دو طرف صورت خود را بر روی زمین و خاک بگذارد و بگوید: «اَللّهُمَّ لَکَ سَجَدْتُ وَ بِکَ امَنْتُ فَارْحَمْ ذُلّى وَفاقَتى وَاجْتِهادى وَ تَضَرُّعى وَ مَسْکَنَتى وَ فَقْرى اِلَیْکَ یا رَبِّ».

توصیه شده است که در سجده اشک ریخته شود، حتی به اندازه سر سوزنی که این علامت استجابت دعاست.