تفاوت‌ کارکردهای مسجد در عصر کنونی با صدر اسلام

پارسینه-گروه فرهنگی: با توجه به فرارسیدن دهه تکریم و غبارروبی مساجد از این پس، مطالبی در این زمینه تقدیم علاقه‌مندان می‌شود. دومین نوشتار به بیان تفاوت کارکردهای مسجد در عصر کنونی با صدر اسلام می‌پردازد:

مسجد از ابتدای ظهور اسلام مرکز عبادت و اجتماعات دینی، سیاسی، اقتصادی و رفع مشکلات و قضاوت و دیگر امور اجتماعی بوده است. از این رو مرکزی‌ترین کانون تبلیغ و دانشگاه آموزه‌های دینی، مسجد بوده است. در حقیقت مسجد در حکم رسانه‌ای فعال به آموزش گزاره‌های دینی و ترویج اخلاق و فرهنگ اسلامی می‌پرداخته است. این مقاله در پی آن است تا کارکردهای رسانه‌ای مسجد را در صدر اسلام و عصر حاضر در حوزه دین‌شناسی تحلیل و بررسی کند.

جایگاه مساجد در صدر اسلام

مسجد این خانه خدا در روى زمین، نهادى است که به امر الهى و به دست مبارک پیامبر بزرگوار اسلام در نخستین روزهاى تأسیس حکومت اسلامى، در مدینه بنیان نهاده شد. مسجد نخستین نهاد عینى تمدن اسلامى محسوب مى‌شود که از همان بدو تأسیس علاوه بر این که پایگاه دینى و معبد مسلمین به شمار مى‌رفت، نخستین کانون فعالیت‌هاى سیاسى، اجتماعى، علمى و فرهنگى مسلمین نیز بود و پایه‌هاى اساسى حکومت اسلامى در زمان پیامبر اکرم(ص) نیز در این مکان استوار شد؛ چراکه مقر حاکمیت پیامبر در آن قرار داشت و بعدها نیز اصول و مبانى دین اسلام از همین نهاد مقدس به مردم عرضه مى‌شد.

بدین ترتیب مسجد که خود یک نهاد تمدن اسلامى بود به زودى، به عنصر عینى در کنار عنصر فرهنگى اسلام تبدیل شد و در تمدن‌سازى دخیل گشت و به‌ تدریج با توسعه گسترده تمدن اسلامى جاى خود را به عنوان نماد اسلام در سراسر بلاد اسلامى باز کرد؛ به طورى که هر کجا و در هر شهر و قریه‌اى که مسجدى وجود داشت، آن منطقه جزء قلمرو فکرى و فرهنگى و البته گاهی سیاسى اسلام شمرده مى‌شد.

مسجد با کارکردهاى متعددى که داشت، آنچنان در درون جامعه اسلامى نهادینه شد که مؤمنان آن را بر خانه‌هاى خویش ترجیح مى‌دادند. در واقع ویژگى اصلى مسجد این بود که همچون اسلام با همه شئون زندگى مردم سر و کار داشت و البته به همه آنها جهت الهى و دینى مى‌داد و این با روح اسلامى نیز سازگار بود؛ چراکه اسلام جوهره همه فعالیت‌هاى مسلمین در جامعه اسلامى را عبودیت مى‌دانست.

روزگارى در دوران صدر اسلام، مسجد قلب تپنده امت و جامعه اسلامى و مقر حاکمیت و حضور بزرگترین فرستاده الهى و مرکز بى‌بدیل همه فعالیت‌ها و امور جارى مردم بود، و مردم همه جهت‌گیرى‌هاى خود را از آن اخذ مى‌نمودند. پس از ارتحال نبى اکرم(ص) در دوران خلفا نیز اوضاع تا حدود زیادى به همین منوال بود؛ اما با به قدرت رسیدن بنى‌امیه، و حاکمیت آنان بر جهان اسلام، تحولات فراوانی نیز در کارکردهاى مسجد آغاز شد. این تحولات منفى ادامه یافت تا جایى که در دوران حاکمیت بنى عباس و بعد از آن مسجد از مرکزیت جامعه به حاشیه رانده شد و اهم کارکردهاى خود را از دست داد و دیگر نه پایگاه حاکم بود نه پایگاه حضور مردم. این وضعیت تا دوران حال ادامه یافت و تلاش‌هاى پراکنده و مقطعى براى احیاى موقعیت آن نیز ثمرى نداشت. اکنون ما وارث این روند تاریخى هستیم.

کارکردهاى مسجد در صدر اسلام

درخشان‌ترین فراز حیات مساجد در طول تاریخ تمدن اسلامى دوران صدر اسلام است؛ چراکه در این دوران مساجد جایگاه و همه کارکردهاى واقعى خود را به کامل‌ترین شکل دارا بودند و در همه عرصه‌هاى زندگى اجتماعى مردم نقشى کاملاً برجسته و مطلوب داشتند.

وقتى که مسجد مدینه توسط پیامبر گرامى اسلام بنا نهاده شد، این قلب تپنده امت اسلام به عنوان مرکز عبادت، مرکز سیاست، مرکز قضاوت و مرکز آموزش مورد توجه و مراجعه آحاد مسلمین بود. این یگانگى گویاترین تجلى وحدت ابعاد مختلف معنوى و مادى زندگى فردى و جمعى مسلمین بود. در مسجد نماز جمعه و جماعت بر پا مى‌شد و مسلمانان براى تعلیم دین و شنیدن خطابه در آن جمع مى‌شدند.

همچنین مساجد محل قضاوت و داورى میان مردم، تدریس علوم مختلف دینى، قرائت قرآن و پرسش و پاسخ‌هاى علمى و محل اقامت مسافران بود. علاوه بر این مساجد پایگاه سیاسى جامعه، تریبون رسمى حکومت، محل انتصاب فرمانداران و فرماندهان، ابلاغ احکام و دستورات، مکان شور و مشورت، انتشار اخبار و گزارش‌هاى تازه و گفت‌وگو درباره مسائل مالى و بازرگانى و معاملات تجارى به شمار مى‌رفت.

کارکرد مسجد در عصر حاضر

امروزه مساجد دیگر همچون مساجد صدر اسلام مکانی برای انجام تمامی فعالیت‌های اجتماعی نیستند. امروزه برای هر کدام از نیازهای اجتماعی مردم که تا کنون مکان رفع و رجوع آن مسجد بود، نهادی مجزا تعریف شده است که در مکانی مجزا به فعالیت می‌پردازند. امروزه مساجد تنها به عنوان جایگاهی برای عبادت و یادگیری معارف دینی و قرآنی فعالیت می‌کنند و از طریق سخنرانی و برگزاری جلسات آموزش قرآن و اندیشه اسلامی و اجرای مراسمات آیینی و دعا و مناجات‌خوانی به نشر و ترویج فرهنگ اسلام یاری می‌رسانند.

در روزگار ما که عصر رسانه نامیده می‌شود، رشد ابزار تبلیغات به اوج خود رسیده، تا جایی که دنیا را به دهکده‌ای کوچک مبدل ساخته است. در یک چنین دنیایی باید از طریق ابزارهای نوین تبلیغاتی همچون مجلات، روزنامه‌ها، رادیو، تلویزیون، اینترنت و... به ترویج فرهنگ غنی اسلامی پرداخت. در حقیقت با این کار می‌توان مسجد را به خانه‌ها برد و در عرصه وسیع‌تری به فعالیت پرداخت. گرچه که نویسنده معتقد است مساجد در روند فعلی نیز پررنگ‌ترین نقش را در عرصه تبلیغ دین به عهده دارند و همیشه مأمن و ملجاء پناهندگان به درگاه الهی و تشنگان معرفت و طالبان حقیقت و معنویت هست.

مسجد بهترین سنگر و بهترین دانشگاه است. با گسترش فرهنگ اصیل اسلام و بنای مساجد فراوان در هر شهر، روستا، منطقه و محله می‌توان امیدوار بود که دوباره مساجد همچون صدر اسلام به آن جایگاه رفیع و درخور شأن خود بازگردند و آمادگی لازم برای ظهور منجی عالم بشریت حضرت بقیه الله الاعظم را پیدا کنند.