اعجاز آنتی اکسیدان ها افسانه یا واقعیت

گزارش​تحقیقات جدید نشان می‌دهد آنتی‌اکسیدان‌ها آن گونه که پیش​تر تصور می‌شد، نمی‌توانند باروری را تقویت کنند. این نخستین تحقیقی نیست که اهمیت و فایده‌مندی این مواد غذایی را مورد تردید قرار می‌دهد.

در بررسی جدیدی پژوهشگران دریافتند آنتی‌اکسیدان‌ها احتمال باردار شدن خانم‌ها را افزایش نمی‌دهد. اما این یافته‌ها با پژوهش‌های قبلی تناقض داشت. مطالعات اولیه نشان می‌دادند همسران مردانی که مکمل‌های آنتی‌اکسیدانی دریافت می‌کردند، احتمال باردار‌شد‌ن‌شان بیشتر از خانم‌هایی بود که همسران‌شان دارونما دریافت می‌کردند. در واقع، بررسی جدید را فقط باید آخرین مورد تردیدآمیز درباره فواید سلامت آنتی‌اکسیدان‌ها دانست، نه تنها مورد. تاکنون تبلیغات فراوانی می‌شد که آنتی‌اکسیدان‌ها موادی ضدسرطان و ضد سالخوردگی هستند و در این زمینه بسیار قوی عمل می‌کنند.

در حالی که در گذشته آنتی‌اکسیدان‌ها فقط در خوراکی‌هایی نظیر هویج، فلفل، گوجه فرنگی و... یافت می‌شد، اکنون در بسیاری از کشورهای پیشرفته به محصولات غذایی افزوده می‌شود. روی این محصولات برچسب «حاوی آنتی‌اکسیدان بالا» به چشم می‌خورد، اما آیا فواید آنتی‌اکسیدان‌ها یک جار و جنجال پوچ و توخالی است؟

آنتی‌اکسیدان در برابر رادیکال آزاد

آنتی‌اکسیدان در دهه 1990 به دایره لغات عمومی راه یافت. یعنی درست در دهه‌ای که محققان آرام آرام دریافتند چگونه رادیکال آزاد که معلول واکنش‌های اکسیژنی در بدن است، در ابتلا به بیماری‌های مزمن از پیری گرفته تا کاهش دید و سرطان نقش بازی می‌کند. رادیکال‌های آزاد هنگامی تولید می‌شوند که سلول‌ها برای تجزیه غذا و تامین انرژی اکسیژن مصرف می‌کنند. رادیکال‌های آزاد می‌توانند با پیوستن به مولکول‌های دیگر و انگیختن سلول‌ها به رشد غیرطبیعی یا از طریق دخالت و ایجاد مزاحمت در عملکرد سلول‌های سالم شامل سلول‌های مغز، سبب آسیب سلولی شوند. رادیکال‌های آزاد، محصولات جانبی طبیعی سوخت و ساز بدن به شمار می‌روند، اما در موارد حضور آنتی‌اکسیدان‌ها اثر این رادیکال‌های آزاد را خنثی کرده و آسیب‌های ناشی از آنها را به حداقل می‌رسانند.

این توازن به دلایل بسیاری ممکن است بر هم بخورد؛ از قرار گرفتن در معرض آلاینده‌ها تا دود سیگار یا حتی برخی چیزهایی که می‌خورید. در این صورت تولید رادیکال‌های آزاد می‌تواند بر توانایی بدن در مهار آنها غلبه کند. به همین دلیل است که آنتی‌اکسیدان‌ها به اسلحه‌ای عمومی در مبارزه برای حفظ سلامت تبدیل شده‌اند.

اما در داستان آنتی‌اکسیدان‌ها و رادیکال‌های آزاد با مشکلاتی مواجهیم. آنتی‌اکسیدان‌ها در اشکال گوناگونی وجود دارند؛ از ویتامین‌هایی مانند ویتامینC، E و بتاکاروتن گرفته تا مواد معدنی مانند منگنز و سلنیوم و طبیعتا هر یک می‌تواند تاثیر متفاوتی بر سلول‌های بدن بگذارد. در سال‌های اخیر برای مثال، دانشمندان گزارش داده‌اند بتاکاروتن به جای کاهش میزان ابتلا به سرطان، در واقع خطر مرگ ناشی از سرطان ریه یا بیماری‌های قلبی را میان گروهی از سیگاری‌ها افزایش داده است.

در مقاله‌ای که بتازگی منتشر شده، محققان سم‌شناسی از دانشگاه ماستریخت هلند تاکید کرده‌اند باورهای همه یا هیچ درباره آنتی‌اکسیدان‌ها، فقط زمانی درست از کار در می‌آید که توجه ما به میزان مناسب مصرف آنها معطوف باشد. آنها می‌نویسند: «طی چند دهه، آنتی‌اکسیدان‌ها مانند آونگی بین دو برچسب «صرفا سالم» و «بسیار سمی» و نیز بین دو برچسب «آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی بهترین هستند» و «هیچ کاری از آنتی‌اکسیدان‌ها بر نمی‌آید» در نوسان بودند. طرفین این مجادله، گوش شنوایی برای استدلال‌های طرف مقابل نداشتند. امروز نیز این احکام نادرست تصحیح نمی‌شود و از این رو آونگ آنتی‌اکسیدان‌ها همچنان میان این دو دیدگاه افراطی در نوسان است. قاعدتا چنین تحقیقاتی اختلال ایجاد می‌کند و سبب سردرگمی دانشمندان و مصرف‌کنندگان خواهد شد. در نتیجه، ممکن است فرصت‌های طلایی را از دست بدهیم؛ فرصت‌هایی که در آنها بتوان از طریق آنتی‌اکسیدان‌ها به بهترین وجه ممکن به سلامت افراد کمک کرد.»

آنتی‌اکسیدان به درد می‌خورد یا نه؟

اما بالاخره پژوهش‌ها درباره آنچه آنتی‌اکسیدان‌ها می‌توانند در بهبود وضع سلامت شما انجام دهند یا آنچه نمی‌توانند انجام دهند چه می‌گویند؟ موارد زیر ممکن است در پاسخ به این پرسش مهم راهگشا باشند.

1 ـ همه آنتی‌اکسیدان‌ها اثرات یکسانی ندارند: از آنجا که آنتی‌اکسیدان‌ها انواع بسیار گوناگونی دارند، شما باید میوه‌ها و سبزیجات متنوعی را که سرشار از آنتی‌اکسیدان هستند، مصرف کنید. به این ترتیب می‌توانید از طیف کاملی از فوایدی که آنها فراهم می‌آورند، بهره ببرید. بعلاوه، مخلوط آنها برای سلامت شما مفید است. برای مثال، برخی آنتی‌اکسیدان‌ها می‌توانند نقش مهم تری در پیشگیری از برخی بیماری‌ها مانند سرطان بازی کنند، در حالی که سایر آنتی‌اکسیدان‌ها در مبارزه با بیماری‌های زوال اعصاب بهتر عمل می‌کنند.

در مطالعه‌ای درباره مردم هلند که در مجله عصب‌شناسی (Neurology) در زمستان گذشته (ماه فوریه) منتشر شده است، پژوهشگران از یافتن هر نوع رابطه و همبستگی میان رژیم غذایی سرشار از آنتی‌اکسیدان و زوال قوای شناختی یا سکته مغزی مایوس شدند، اما همان‌طور که الیزابت دِوُر، مدرس دانشکده پزشکی هاروارد در بوستون و یکی از مولفان این تحقیق می‌گوید، «هزاران آنتی‌اکسیدان در رژیم‌های غذایی وجود دارد و برخی از رژیم‌های غذایی ممکن است آنتی‌اکسیدان قوی‌تری داشته باشند.»

2 ـ بیشتر افراد از منابع طبیعی، آنتی‌اکسیدان کافی دریافت نمی‌کنند: برای اغلب بزرگسالان سالم، آنتی‌اکسیدان‌های موجود در رژیم غذایی سرشار از میوه‌ها و سبزیجات تقریبا برای مقابله با آسیب‌های ناشی از رادیکال‌های آزاد در بدنشان کافی است. اما، جفری بلومبرگ، مدیر آزمایشگاه تحقیقات آنتی‌اکسیدان‌ها و استاد تغذیه در دانشگاه تافتس می‌گوید بیشتر افراد میزان توصیه شده روزانه ویتامین‌هایی مانند C و E را دریافت نمی‌کنند. میانگین مقداری که بزرگسالان باید ویتامین E دریافت کنند 15 میلی گرم در روز است، اما بیش از 90 درصد افراد این مقدار را دریافت نمی‌کنند و تنها حدود نیمی از این مقدار را از رژیم غذایی خود می‌گیرند. بلومبرگ می‌گوید: «این کمبود نگران‌کننده است. ویتامین C کمبود دیگری به شمار می‌رود. ویتامین C و E موجود در رژیم غذایی مرسوم در کشوری مانند آمریکا نیز کم است. توجه داشته باشید فقط با نوشیدن روزانه یک لیوان آب پرتقال تقریبا می‌توانید نیاز روزمره خود را به ویتامین C برطرف کنید. تامین ویتامین C مورد نیاز کار بسیار ساده‌ای است و من در تعجبم که چرا مردم با کمبود این ویتامین مواجهند.»

اما خوردن مقدار بیش از این الزاما برای سلامت مفیدتر نیست. در واقع دریافت میزان دقیق آنتی‌اکسیدان‌ها در ایجاد تعادل فعالیت‌های رادیکال آزاد در بدن مفید است. به همین دلیل است که متخصصان تغذیه توصیه نمی‌کنند با مصرف مکمل‌ها آنچه را در رژیم غذایی روزانه به دست نمی‌آورید، جبران کنید. زیرا معلوم نیست از دریافت بیش از حد برخی از این آنتی‌اکسیدان‌ها (مثل بتاکاروتن که می‌تواند سبب افزایش خطر مرگ زودرس شود) در امان باشید و براحتی ممکن است دچار مسمومیت ناشی از دریافت بیش از حد این مواد غذایی از طریق مصرف مکمل‌ها شوید.

3 ـ به همه ادعاهایی که می‌گویند آنتی‌اکسیدان‌ها طول عمرتان را زیاد می‌کنند (یا برعکس می‌گویند شما را می‌کشند) به دیده تردید نگاه کنید: بلومبرگ می‌گوید: «آیا ادعاهای مطرح درباره آنتی‌اکسیدان‌ها کمی اغراق‌آمیز است؟ بله، اگر این ادعاها می‌گویند آنتی‌اکسیدان‌ها می‌توانند از آلزایمر، سرطان، بیماری‌های قلبی، بیماری‌های چشم، بیماری‌های کلیه و خلاصه هر چه فکرش را بکنید پیشگیری کنند، معلوم است اغراق‌آمیزند. در واقع هر گونه ادعای قطعی و دقیق در این زمینه اغراق آمیز خواهد بود.»

البته ادعاهای بحقی هم هستند که باید درباره آنها با پزشک خودتان مشورت کنید. مثلا، شواهدی در دست است که ویتامین E و Cمی‌تواند به کاهش خطر بروز عوامل منجر به نابینایی در دوران پیری کمک کند و از آسیب‌های چشمی ناشی از سالمندی پیشگیری نماید.

4 ـ به دنبال میوه «همه چیز تمام» نباشید: شواهدی در کار نیست که نشان دهد آنتی‌اکسیدان‌ها می‌توانند با بیماری‌های مزمن مقابله کنند. با این حال از گوشه و کنار و گاهی در عالم تجارت و تبلیغات مواد غذایی حرف‌هایی می‌شنویم که برخی میوه‌ها را در چنان جایگاهی می‌نشانند که انگار می‌توانند تمام آسیب‌های رادیکال‌های آزاد را به کمترین حد ممکن برسانند، اما «میوه همه چیز تمام» بیشتر یک ادعای تجاری از قبیل سایر ادعاهایی است که فقط به جیب شما چشم دوخته است و مبنای علمی ندارد. این ادعاها هرگز از سوی وزارت غذا و داروی ایالات متحده یا مراجع ذیصلاح دیگر در این کشور مورد تائید قرار نگرفته است.

5 ـ همیشه اعتدال پیشه کنید: ما همگی می‌توانیم از آنتی‌اکسیدان‌ها بهره ببریم، اما این کار را باید از طریق رژیم غذایی روزانه خودمان، که باید تنوع قابل قبول و نیز میزان درست این مواد را در خود داشته باشند، انجام دهیم و البته دریافت برخی آنتی‌اکسیدان‌ها، از قبیل ویتامین C و E، از دریافت برخی از هزاران آنتی‌اکسیدان دیگری که در غذاهای گوناگون یافت می‌شود، مهم‌تر است. بلومبرگ می‌گوید: «آنتی‌اکسیدان‌های اصلی، یعنی ویتامین C، ویتامین E و روی، آنتی‌اکسیدان‌های ضروری به شمار می‌روند. اگر از آنها محروم بمانید، ممکن است دچار اختلالات فراوانی شوید، اما تحقیقات اساسی زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد اگر مقادیر کافی آنتی‌اکسیدان دریافت کنید، سلامت خود را تقویت خواهید کرد و می‌توانید خطر بیماری‌های مزمن دوران سالخوردگی را کاهش دهید.» به یاد داشته باشید رمز فایده بخشی آنتی‌اکسیدان‌ها دریافت میزان درست آنها از طریق رژیم غذایی سالم است.

مسعود ایثاری

منبع:Neurology