داروهـایی که بلای جان حافظه‌اند

مریم بهاری ساروی، پزشک داروساز نوشت: ضعیف شدن حافظه کوتاه‌مدت یعنی فراموش کردن وقایع اخیر زندگی در حالی که از دست دادن حافظه طولانی‌مدت یعنی ناتوانی در حفظ و یادآوری خاطرات گذشته. بیشتر مردم تصور می‌کنند ضعیف شدن حافظه از نشانه‌های پیری است، اما سالمندی تنها عامل بروز این مشکل نیست. اختلالات حافظه ممکن است در نتیجه مصرف برخی داروها نیز بروز کند.در اینجا داروهایی را که باعث ایجاد فراموشی و اختلالات حافظه می‌شود معرفی می‌کنیم.

داروهای آرامبخش (گروه بنزودیازپین‌ها)

آلپرازولام، کلونازپام، دیازپام (والیوم)، لورازپام و فلورازپام جزو داروهای رایج برای مقابله با استرس و اضطراب است. این داروها با ایجاد خوابی راحت، مقابله با استرس، ایجاد آرامش و شل کردن عضلات باعث بهبود تاثیر ناقل عصبی آمینو بوتریک اسید روی گیرنده‌های خود می‌شود. این داروها برای درمان تحریک‌پذیری، اضطراب، اسپاسم‌های عضلانی، تشنج و همچنین برای درمان بیخوابی و افسردگی نیز تجویز می‌شوند، اما داروهای گروه بنزودیازپین، برخی از مناطق مربوط به حافظه را در مغز غیرفعال می‌کنند. در این صورت نیز روی تبادل داده‌ها و اطلاعات حافظه کوتاه‌مدت و حافظه بلند‌مدت اختلالاتی بروز می‌کند. جالب اینجاست که این عارضه جانبی داروهای آرامبخش گاهی به‌عنوان نقطه قوت این داروها در نظر گرفته می‌شود. برای جلوگیری از عوارض بخصوص در افراد سالمند، این داروها باید در مدت زمان کوتاه و تحت نظر پزشک متخصص مصرف شوند.

داروهای ضدکلسترول (استاتین‌ها‌)

داروهایی مثل آتورواستاتین، لواستاتین و... جزو داروهای ضدچربی خون هستند که باعث کاهش بیوسنتز کلسترول و تنظیم چربی خون می‌شوند. تاثیر اصلی این داروها کاهش میزان کلسترول در خون بوده، اما در عین حال کلسترول خوب (HDL) در مغز را نیز کاهش می‌دهند. یک‌چهارم کلسترولی که در بدن وجود دارد در مغز قرار دارد. چربی‌ها برای ساخت رابطه‌‌ بین سلول‌های عصبی و ایجاد ارتباط بین حافظه و یادگیری، لازم و ضروری هستند. استاتین‌ها باعث کاهش میزان کلسترول در مغز شده و زمینه بروز اختلالات حافظه را فراهم می‌کنند. اگر میزان کلسترول خونتان فقط کمی از حد طبیعی بالاتر است، از مصرف استاتین‌ها پرهیز کرده و با کمک رژیم غذایی و نیز مصرف بیشتر ویتامین‌های B12،‌ B6 و اسیدفولیک نسبت به کنترل آن اقدام کنید.

داروهای خواب‌آور

خواب کافی برای سلامت بدن و داشتن انرژی لازم برای ادامه روز، لازم و ضروری است. بیخوابی و بدخوابی، بسیاری از افراد را به سمت مصرف داروهایی مثل زولپیدم می‌کشاند. داروهای خواب‌آور مانند داروهای آرامبخش روی گیرنده‌های گاما آمینو بوتیریک اسید تاثیر دارند و این مساله به مهار تحریکات عصبی منجر می‌شود. این داروها فعالیت قسمت‌هایی از مغز را کاهش داده و باعث بروز اختلالاتی در حافظه کوتاه و بلند‌مدت می‌شوند. ممکن است داروهای خواب‌آور باعث بروز نوعی فراموشی به نام «آمنزیا» شده و فرد رفتارهای عجیبی مثل راه رفتن در خواب از خود نشان دهد. استفاده طولانی‌مدت از داروهای خواب‌آور اعتیادآور و ترک آن بسیار سخت است.

داروهای ضد فشارخون (بتابلوکرها)

بتابلوکرها جزو گروه داروهای ضدفشارخون هستند. داروهایی مثل آتنولول، کارودیلول، متوپرولول، سوتالول، تیمولول و... جزو این داروها هستند که برای کاهش ضربان قلب و کنترل فشار خون تجویز می‌شوند. این داروها همچنین برای درمان پرفشاری خون استفاده دارند. کارایی بتابلوکرها برای مقابله با تاثیر آدرنالین است. این داروها به قلب فرمان می‌دهند که کندتر و با قدرت کمتری بزند تا متعاقب آن فشار خون نیز کنترل شود. داروهای ضدفشار خون باعث مسدود شدن اثرات بیوشیمیایی هورمون‌هایی مثل آدرنالین و نورآدرنالین در مغز می‌شوند که این مساله نیز ممکن است منجر به بروز اختلالاتی در حافظه شود. برای مقابله با این مشکل بهتر است روش‌های کمکی برای کاهش فشار خون استفاده شوند.

آنتی‌هیستامین‌ها (نسل اول)

آنتی‌هیستامین‌های نسل اول مثل کلماستین، دیفن هیدرامین، هیدروکسی‌زین و... جزو آنتی‌هیستامین‌های نسل اول هستند که با اثرات ایجاد شده از هیستامین در سطح گیرنده‌های H1 مقابله می‌کنند. این داروها مانع از اتصال هیستامین روی گیرنده خود شده، اما مانع از ترشح هیستامین نمی‌شوند. داروهای آنتی‌هیستامین علائم بیماری‌هایی مثل سرماخوردگی، رینیت، کهیر، آسم و آلرژی‌ها را تسکین می‌دهند. این داروها همچنین برای مقابله با حالت تهوع، ورم ملتحمه، استفراغ، سرگیجه، بیخوابی و حالت ماشین‌زدگی استفاده می‌شوند. اولین نسل آنتی‌هیستامین‌ها جزو داروهای محلول در چربی هستند و صرفا این نوع داروها قدرت نفوذ در مغز را دارند. بنابراین آنتی‌هیستامین‌ها قادر به نفوذ در مغز بوده و در عملکرد نرمال آن دخالت می‌کنند. این داروها با کاهش میزان ناقل عصبی استیل کولین مانع از فعالیت بخش‌های مخصوص مربوط به حافظه مغز می‌شوند. در نتیجه کیفیت حافظه کمتر می‌شود. هم‌اکنون آنتی‌هیستامین‌هایی در بازار دارو موجود است که تاثیر کمتری روی حافظه و قدرت درک انسان دارد. این داروها به‌خصوص به افراد سالمند بیشتر توصیه می‌شوند.

داروهای ضد پارکینسون

روپینیرول جزو داروهایی است که برای درمان بیماری پارکینسون تجویز می‌شود. پارکینسون بیماری دستگاه عصبی پیش‌رونده است که باعث نابودی نورون‌های بخشی از مغز می‌شود. این داروها همچنین برای مقابله با برخی تومورهای هیپوفیز و «سندرم پاهای بی‌قرار» هم استفاده می‌شوند. افرادی که دچار این بیماری هستند دچار تکان‌های ناگهانی و شدید در پاها می‌شوند. داروهای ضد پارکینسون آگونیست دوپامین هستند. دوپامین یک پیام‌رسان شیمیایی است که در بیشتر عملکردهای مغز از‌جمله انگیزه، یادگیری و حافظه نقش دارد. داروهای ضدپارکینسون با ممانعت از تخریب آنزیمی باعث افزایش میزان دوپامین مغز شده و میزان ناقل عصبی آستیل کولین را کاهش می‌دهند. زمانی که میزان این ناقل عصبی در مغز کاهش پیدا می‌کنند اختلالاتی در قدرت درک انسان بروز می‌کند. داروهای ضدپارکینسون بخش‌هایی از مغز را که مسئول حافظه هستند تحت تاثیر قرار داده و باعث کاهش قدرت حافظه می‌شوند.

داروهای ضدکولینرژیک (داروهای مقابله‌کننده با بی‌اختیاری ادرار)

اکسی بوتینین و تولترودین جزو داروهای ضدکولینرژیک هستند که برای مقابله با بی‌اختیاری ادراری تجویز می‌شوند. زمانی که بدن نتواند عملکرد دفع ادرار را به‌درستی کنترل کند، به آن بی‌اختیاری ادراری می‌گویند. این مشکل شرایطی اورژانسی برای فرد ایجاد می‌کند که در آن میل به دفع ادرار به صورت ناگهانی و شدید بروز می‌کند و فرد نمی‌تواند خود را تا رسیدن به دستشویی کنترل کند. داروهای ضدکولینرژیک باعث تسکین علائم پرکاری مثانه شده و فواصل بی‌اختیاری را کاهش می‌دهند. این داروها نیز باعث ممانعت از فعالیت ناقل عصبی استیل کولین می‌شوند. استیل کولین یک پیام‌رسان شیمیایی در مغز و مسئول انتقال اطلاعات به سراسر بدن است. این داروها مانع از انقباض‌های غیرارادی عضلات کنترل‌کننده ادرار شده و به این صورت به کنترل مشکل بی‌اختیاری ادراری کمک می‌کنند. داروهای مقابله‌کننده با بی‌اختیاری در دستگاه عصبی مرکزی تاثیر گذاشته و در فعالیت مراکز یادگیری و حافظه اختلالاتی ایجاد می‌کنند. مصرف طولانی‌مدت و همزمان آنها با داروهای دیگر خطر اختلالات جدی حافظه را بالا می‌برد. نتایج پژوهش‌ها حاکی از این است که اثرات داروهای آنتی‌کولینرژیک با 10 سال پیری قدرت مغز قابل مقایسه است. به این معنی که این داروها به اندازه 10 سال کار کشیدن از مغز روی ضعیف شدن حافظه تاثیر دارند. این خطر در افراد سالمند با شدت بیشتر رخ می‌دهد.

مسکن مخدر

فنتانیل و مورفین، جزو داروهای ضددرد مخدر هستند و همان‌طور که از اسم‌شان پیداست برای تسکین دردهای شدید و مزمن استفاده می‌شوند. کدئین برای تسکین و بهبود سرفه نیز استفاده می‌شود. این داروها قبل و حین عمل جراحی استفاده می‌شوند. داروهای ضددرد مخدر با مهار کردن جریان سیگنال‌های درد در دستگاه عصبی مرکزی وارد عمل شده و درد را تسکین می‌دهند. این تاثیر داروهای مسکن مخدر از ناقل‌های عصبی ناشی می‌شوند و در عین حال روی حافظه تاثیر می‌گذارند. بنابراین در کار حافظه کوتاه و بلند‌مدت دخالت کرده و باعث تضعیف آنها می‌شوند. مصرف طولانی‌مدت این داروها خطر از دست دادن حافظه را به میزان زیادی افزایش می‌دهند.

علاوه‌بر اینها داروهای ضدروان‌پریشی مثل‌کلرپرومازین، هالوپریدول، پیموزید، کلوزاپین، لوکساپین و... که به‌ویژه برای درمان اسکیزوفرنی استفاده می‌شوند نیز روی حافظه تاثیر منفی می‌گذارند.