شیوع بالای مسمومیت دارویی در اطفال

برنامه‌هایي که هدف اصلی آن کاهش مرگ‌ومیر ناشی از مسمومیت‌هاست. شعار امسال هفته پیشگیری از مسمومیت‌ها از سوی سازمان غذا و دارو «با افزایش آگاهی، مانع مسمومیت دارویی شویم!» عنوان شده است. شعاری که به گفته رسول دیناروند، رئیس سازمان غذا و دارو به دلیل شیوع بالای مسمومیت‌های دارویی در کشور انتخاب شده و بر همین اساس محور اصلی برنامه‌های این هفته تمرکز بر آموزش و نحوه پیشگیری از مسمومیت ناشی از داروهاست.

از طرفی آمارهای منتشر شده در این خصوص بیانگر آن است که کودکان و اطفال بیشترین قربانیان انواع و اقسام مسمومیت‌ها هستند و در این بین مسمومیت دارویی در بین کودکان و اطفال زیر ٥‌سال شیوع بسیار بالایي دارد. این موضوع بهانه‌ای شد تا به سراغ فیروزه ساجدی، متخصص اطفال و کودکان برویم و دقایقی را با او درخصوص مسمومیت‌های شایع در کودکان و اطفال همکلام شویم.

به طور کلی مسمومیت به‌ویژه مسمومیت کودکان چقدر در کشور شایع است؟

مسمومیت یکی از فوریت‌های شایع پزشکی است. براساس اعلام اداره بهداشت آمریکا سالانه چیزی در حدود ٢‌میلیون نفر در دنیا به مسمویت دچار می‌شوند که ٥٠‌درصد آن را کودکان و اطفال زیر ٥‌سال تشکیل می‌دهند، به‌طورکلی مسمومیت اطفال و کودکان یکی از حوادث خیلی شایع در دنیاست. در کشور ما هم این الگو وجود دارد. نکته بسیار مهم در این زمینه این است که ٩٠‌درصد اطفال و کودکان در منزل مسموم می‌شوند. در مجموع مسمومیت و به‌خصوص مسمومیت دارویی در بین کودکان و اطفال شیوع بسیار بالایي دارد.

بیشترین عامل مسمومیت کودکان چیست؟

دارو و مواد شیمیایی علت اصلی مسمومیت‌های کودکان است که بیش از ٧٧‌درصد مسمومیت‌ها از طریق بلعیدن در کودکان به‌وجود می‌آید، البته بخشی از مسمومیت‌ها هم از طریق تنفس و یا جذب مواد شیمیایی چون حشره‌کش‌ها از طریق پوست به‌وجود‌می‌آید، ولی با این همه بلعیدن مهم‌ترین و شایع‌ترین راه انتقال مسمومیت در کودکان است.

براساس آخرین آمار ارایه شده در مجامع پزشکی ٥٠‌درصد مسمومیت‌ها در کودکان دارویی است و ٥٠‌درصد هم به سایر مواد غیردارویی مرتبط است. مواد آرایشی، گیاهان و مواد شوینده پس از دارو بیشترین عامل مسمومیت در کودکان هستند. در کشور ما هم به دلیل این‌که بیشتر خانواده‌ها دارو در خانه نگهداری می‌کنند، بیش از نیمی از مسمومیت‌ها در اطفال و کودکان، همین مسمومیت دارویی است. معمولا خانواده‌ها در ایران چند نوع دارو به‌خصوص داروهایی از قبیل سرما‌خوردگی، تب‌بر، مسکن و آنتی‌بیوتیک را نگهداری می‌کنند که این داروها می‌تواند در صورت استفاده توسط کودک مسمومیت‌های شدیدی را به همراه داشته باشد.

یعنی مصرف دارو بیشترین عامل مسمومیت در کودکان است؟

بله. متاسفانه همان‌طور که گفتم بیشترین عامل مسمومیت در کودکان به دلیل بلعیدن دارو توسط اطفال است، البته این هم دلایل مشخصی دارد. داروها به دلیل رنگ و شکل ظاهری خود شباهت زیادی به شکلات و تنقلات مورد علاقه کودکان دارند، بسته‌بندی بعضی از داروها هم این جذابیت را بیشتر می‌کند، از طرف دیگر سن ٣ تا ٥ سالگی اوج کنجکاوی کودکان است، آنها در این سن علاقه دارند که هر چیزی را بشناسند و لمس کنند، به همین دلیل هم مسمومیت دارویی در کودکان بسیار شایع است.

نکته جالب توجه در این خصوص میزان مصرف بالای چند دارو به‌خصوص در بین اطفال است. داروهای قلبی به دلیل شکل ظاهری و نوع بسته‌بندی، جذابیت بسیار بالایي برای کودکان دارند، به همین دلیل مسمومیت‌های ناشی از مصرف این داروها بسیار شایع است و البته خطرات به مراتب بیشتری هم برای کودکان دارد، چون این داروها ضربان قلب کودک را تغییر می‌دهد. نکته‌ای که در این بین خیلی اهمیت دارد، ایمنی فضای خانه برای کودکان است. در دسترس نبودن دارو یکی از مواردی است که باید توسط والدین رعایت شود.

معمولا مسمومیت چه علایمی دارد؟

با توجه به این‌که چه نوع ماده‌ای توسط کودک استفاده شده باشد، نوع و زمان علایم مسمومیت متفاوت است. برای مثال در برخی مواد شوینده ممکن است بلافاصله پس از مصرف علاوه‌بر آسیب‌های مخاطی دستگاه گوارش علایمی مانند، بیتابی، مشکلات تنفسی، چنگ زدن شكم، تب، استفراغ، مدفوع مكرر و آبكي، «در برخی مواقع همراه با خون، چرك، يا مخاط»، ضعف عضلاني، لرز و بي‌اشتهايي می‌تواند نشانه‌های مسمومیت باشد، البته بخش دیگری از مسمومیت‌ها با گذشت زمان علایم خود را نشان می‌دهد.

این موضوع به‌خصوص در مسمومیت‌های دارویی بیشتر دیده می‌شود. دلیلش هم این است که چون داروها به‌طورکلی خوراکی هستند، تاثیرات آنی کمتری دارند و البته به همین دلیل هم خطرات آنها بیشتر است، چون در بسیاری از موارد والدین خیلی دیر از مسمومیت کودک خود مطلع می‌شوند. حمله‌های عصبی، تشنج، توهم، افت فشار خون و به هم خوردن تعادل از نشانه‌های مسمومیت دارویی هستند، البته در بروز علایم مقدار یا دوز مصرفی دارو نقش اساسی دارد. در برخی موارد داروهای مسکن، آرام‌بخش و ضدافسردگی باعث ایجاد خواب‌آلودگی در کودک می‌شود و والدین به تصور این‌که کودک به خواب رفته، متوجه علامت‌های مسمومیت نمی‌شوند، درحالی‌که کودک به کما رفته و خطر جدی جان او را تهدید می‌کند.

چه روش‌های درمانی برای مسمومیت کودکان وجود دارد؟

یکی از مواردی که در درمان به‌موقع مسمومیت اهمیت دارد، تشخیص ماده یا مواد مسموم‌کننده است. این موضوع کمک بسیار زیادی به کادر درمانی می‌کند. متاسفانه در بسیاری از موارد به‌خصوص در مسمومیت‌های کودکان و اطفال این اطلاعات در اختیار تیم درمانی قرار نمی‌گیرد. البته اگر والدین در این زمینه بتوانند اطلاعاتی را به تیم پزشکی ارایه کنند، بسیار کمک‌کننده است. در مواردی که مشخص شود، فرد مسموم با استفاده از چه موادی دچار مسمومیت شده است، در مراکز درمانی جداولی وجود دارد که پادزهر یا خنثی‌کننده آن ماده را مشخص کرده است. در مواردی هم که متوجه دلیل مسمومیت نشویم که در مورد اطفال بیشتر با این حالت مواجه می‌شویم، روش‌های عمومی مانند استفاده از رگ وریدی برای تزريق مایعات در خون که باعث کاهش سطح مواد مسموم‌کننده در بدن و دفع از طریق ادرار می‌شود، از روش‌های متداول است.

استفاده از زغال فعال، در مسمومیت‌های ناشی از فلزات سنگین هم یکی دیگر از روش‌های درمان مسمومیت است. بسته به نوع مسمومیت و زمان سپری‌شده روش‌های مختلفی برای درمان وجود دارد. شست‌وشوی معده و روده و تحریک مخاط‌های گوارشی برای استفراغ از دیگر روش‌های درمانی برای این گروه از بیماران است، البته در برخی موارد که سموم از طریق دستگاه گوارش جذب بدن شده است، دیگر این روش‌ها پاسخگو نیست. در برخی موارد حتی باید بیمار را دیالیز کرد. چند‌ سال پیش یک مورد از مسمومیت در کودکی ٥ ساله به دلیل مصرف بسیار زیاد آسپرین باعث شد که او را دیالیز کنیم. آسپرین خون را اسیدی می‌کند و دوز مصرفی این کودک به قدری زیادی بود که تنها راه نجات او انجام دیالیز صفاقی از طریق شکم بود و از این طریق مواد اسیدی از بدن او خارج شد، ولی به‌طورکلی روش‌های درمانی متفاوتی برای درمان مسمومیت وجود دارد.

شما در صحبت‌هایتان به ایمن کردن فضای منزل برای جلوگیری از مسمومیت کودکان اشاره کردید.

در تمام کشورهای دنیا در ارتباط با مسمومیت کودکان، بر پیشگیری بیش از هر چیز دیگری تأکید می‌کنند. هرچند پیشگیری در تمام بیماری‌ها در اولویت قرار دارد، ولی در زمینه مسمومیت به‌خصوص مسمومیت کودکان، پیشگیری بهترین و موثرترین راهکار است. از طرف دیگر همان‌طور که اشاره کردم ٩٠‌درصد مسمومیت‌های اطفال و کودکان در خانه اتفاق می‌افتد، پس می‌توان با ایمنی و مراقبت بهتر خطر را کاهش داد. درحال حاضر، بسیاری از مواد شوینده بی‌بو هستند یا برخی از تولیدکنندگان، مواد شوینده خوشبو در بسته‌بندی‌های جذاب توليد مي‌كنند، این موارد همگی برای کودکان جذابیت دارد، این والدین و سرپرستان کودکان هستند که باید این مواد را از دسترس کودکان دور نگه دارند، در ارتباط با دارو هم باید این موارد ایمنی رعایت شود. در بسیاری از موارد جبران عوارض مسمومیت خیلی سخت و زمانبر است.

بسیاری از بچه‌هايي که مواد شوینده و شيمیایی وارد بدن‌شان شده، چند‌ سال بعد دچار عوارض جبران‌ناپذیری چون تنگی مری یا مشکل در سایر دستگاه‌های گوارشی شده‌اند که درمان آن نیاز به جراحی دارد. در موارد زیادی به‌خصوص مسمومیت‌های ناشی از مصرف داروهای قلبی منجر به فوت کودکان شده است، بنابراین بهترین و موثرترین راه در این مورد پیشگیری است، البته در این زمینه رسانه‌ها به‌خصوص صداوسیما می‌تواند کمک بزرگی باشد. چندین‌ سال فعالیت در حوزه کودکان به من ثابت کرده بسیاری از خانواده‌ها، راه‌های پیشگیری را نمی‌دانند و پیشگیری نیاز به آموزش دارد و آموزش باید دقیق و همه‌گیر باشد، به همین دلیل هم نقش صداوسیما در بالا بردن سطح دانش و آگاهی خانواده‌ها برای ایجاد محیطی امن و ایمن برای کودکان بسیار مهم است.

به نظر می‌رسد بخشی از ایمن نبودن دارو، مواد شوینده و شیمیایی به نوع بسته‌بندی و نبود هشدارهای لازم در این خصوص توسط تولیدکنندگان مربوط می‌شود؟

قطعا همین‌طور است. متاسفانه این موردی است که در کشور ما به درستی رعایت نمی‌شود. در بسیاری از بسته‌بندی‌های مواد شوینده و شيمیایی نکات ایمنی رعایت نمی‌شود، حتی هشدارهای لازم درخصوص این مواد روی بسته‌بندی درج نمی‌شود. درخصوص داروها هم این مشکل وجود دارد. بیشتر داروهای خارجی به‌خصوص قرص‌ها طوری بسته‌بندی شده‌اند که کودکان کمتر از ٦‌سال نمی‌توانند آن را باز کنند، ولی بسته‌بندی دارویی در کشور ما این موارد را رعایت نمی‌کند، البته در این اواخر شنیدیم که سازمان غذا و دارو دستورالعملی را در این زمینه به تولیدکنندگان مواد شوینده و شیمیایی ابلاغ کرده است. این مشکل با کمی دقت نظر و همکاری صاحبان صنایع با سازمان غذا و دارو به راحتی برطرف می‌شود. در مورد دارو هم شركت‌های دارویی باید به سمت بسته‌بندی‌های ایمن حرکت کنند.

منبع: روزنامه شهروند