رواج دودغیراستاندارد در میان جوانان/ علت‌ مرگ‌ ناگهانی ورزشکاران

ناصر جعفرزاده: اهمیت دادن به پژوهش از شعارهایی است که همواره از سوی مسئولان در رده‌های مختلف مطرح می‌شود اما در عمل استفاده از یافته‌های پژوهشی در تصمیم گیری موضوعی است که کمتر به آن توجه می شود. چالش‌های انجام تحقیقات در حوزه ورزش و جوانان، اولویت‌های پژوهشی و مهمترین یافته‌های پژوهش‌های انجام شده، از جمله مواردی است که در گفتگو با محمدرضا فضلی، سرپرست مرکز مطالعات و تحقیقات راهبردی وزارت ورزش و جوانان به آن پرداخته شده است .

رابطه ورزش و جوانان در کشورمان با نهادهای پژوهشی و مراکز دانشگاهی چگونه است؟

باید با یک مثال توضیح دهم. حدود ۱۲ سال قبل یک مطالعه مقایسه‌ای انجام دادیم که در آن روند توسعه دانشکده های تربیت بدنی در ایران و امریکا بررسی شد. در این پژوهش مشخص شد که تعداد فارغ التحصیلان تربیت بدنی در ایران حدود ۱۰ هزار نفر و در آمریکا کمتر از ۳ هزار نفر است. حال اگر جایگاه کشورمان را با کشور آمریکا در زمینه ورزش قهرمانی و حتی ورزش همگانی مقایسه کنیم عمق فاجعه بیشتر مشخص می شود. یکی از مشکلات ما نبود ارتباط میان دانش آکادمیک و تجربه و میدان عمل ورزش است. استانداردهای ما در پرداختن به تحصیل در تربیت بدنی بسیار پایین است و وزارت علوم باید در پذیرش این رشته دانشگاهی تجدید نظر کند. در حوزه جوانان نیز چالش‌های بسیاری در کشور وجود دارد و زمینه های دست نخورده بسیاری برای انجام پژوهش در کشور وجود دارد .

مرکز مطالعات و پژوهش های راهبردی وزارت ورزش و جوانان با احساس این ضرورت، با ادغام دفتر مطالعاتی سازمان تربیت بدنی و دفتر مطالعات سازمان ملی جوانان تاسیس شد. البته ما تنها مرکزی هستیم که در دو حوزه ورزش و جوانان کار پژوهشی انجام می دهیم .

به جز انجام پژوهش، چه اقدامات علمی دیگری در مرکز مطالعات انجام می شود؟

انتشار فصلنامه راهبردی ورزش و جوانان با ۱۲ مقاله که ۶ مورد آن مربوط به حوزه ورزش و ۶ مورد آن در حوزه جوانان است از فعالیتهای مرکز مطالعات و پژوهش های راهبردی وزارت ورزش و جوانان است. یکی دیگر از فعالیتهای مرکز مطالعات، برگزاری کنگره های علمی است که در این گنگره ها مسائل مهم هر حوزه مطرح می شود. همچنین به تازگی پنجمین کنگره مدیریت علمی ورزشی را برگزار کردیم و طی آن به سمتی رفتیم که یک تلفیق بین متخصان اقتصاد و ورزش ایجاد کنیم و راهکارهای توسعه اقتصادی در ورزش در این کنگره ارائه شد .

همچنین قرار است در هفته دولت، پژوهش‌های استانی که توسط ادارت کل استانی هدایت می شود در یک رویداد علمی برای اولین بار به صورت یک برنامه ملی ارائه شود. بناست در این سمینار یک پژوهش در حوزه جوانان و یک پژوهش در حوزه ورزش انتخاب به صورت منتخب معرفی شود. البته پشتوانه این حرکت ایجاد شورای پژوهش و فناوری در ادارت کل است که این شورا در حال حاضر تشکیل شده و دو نفر از اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها متخصص در ورزش و جوانان در حوزه‌های استانی نیازسنجی پژوهشی را انجام می‌دهند و عناوین تحقیقی برگزیده را با بودجه تخصیص یافته هدایت می کنند تا مشکلات ورزش و جوانان استانها براساس طرح و الگوی علمی بررسی شود .

این یعنی در کنار انجام پژوهش‌های ملی، استان‌ها هم به فراخور نیاز خود تحقیقات محلی انجام می‌دهند؟

عادت دوچرخه سواری در یزد حذف شده است اما مصرف شیرینی‌جات ثابت مانده و همین سبب افزایش آمار مبتلایان دیابت در این استان شده است

دقیقا همینطور است. از سال ۹۲ با تصویب آیین نامه ای، شورای پژوهش و فناوری در ۳۱ استان کشور فعال شده است. همچنین استان‌ها را منطقه بندی کرده ایم تا بتوانیم ضمن برنامه ریزی، تحقیقات را هدایت کنیم. بر همین اساس کشور به ۶ منطقه تقسیم شده و هر سال در یک منطقه هم اندیشی مسئولان علمی و پژوهشی استان‌های منطقه برگزار می‌شود و ارائه یافته‌های علمی و پژوهشی را داریم تا تبادل نظر در موضوعات مختلف انجام شود. استان‌ها موضوعات خاص خودشان را دارند به عنوان مثال آمار بالای دیابت در یزد یک موضوع ویژه است. عادت دوچرخه سواری در این استان حذف شده اما مصرف شیرینی بیشتر شده یا دستکم ثابت مانده است و همین سبب افزایش آمار مبتلایان دیابت در یزد شده است. خودکشی زنان و دختران در ایلام که بیشتر به صورت خودسوزی است نیز دلایل خاص خود را دارد که باید به صورت استانی یا منطقه ای مورد پؤوهش قرار گیرد و این مواردی است که در اولویت پژوهشی ما قرار دارد .

فرایند یک پژوهش استانی از ارائه پیشنهاد تا اجرا چگونه است؟

روند انجام تحقیقات ورزش و جوانان به این صورت است که ابتدا شورای پژوهشی استان در مورد یک سوژه یا عنوان پژوهشی تصمیم می‌گیرد سپس در یک سیستم در مرکز، موضوع پیشنهادی بررسی و پس از موافقت به استان اعلام می‌شود. معیارهای مرکز برای انتخاب یک عنوان پژوهشی یکی نیازمحور بودن، استانی بودن و دیگری جامعه محدود آن در استان است. در مرحله بعد به مطالعات منطقه ای می رسیم که موضوعات بین استانی را شامل می شود. به عنوان مثل شنا در سواحل و میزان غرق شدن جوانان در سواحل شمالی از موضوعات پژوهشی منطقه ای است که در گیلان، گلستان و مازندارن اجرا می شود. نیازهای مشترک استانها در این مرحله مورد نظر است .

مهمترین پروژه‌های در دست اجرا در مرکز پژوهش‌ها چه مواردی است؟

در بهمن ماه ۹۴ اولویت‌های پژوهشی سال جاری تصویب و به محققان، دانشگاه‌ها و مراکز علمی و پژوهشی ارائه شد تا پروپوزال های پیشنهادی خود را به وزارت ورزش و جوانان اعلام کنند و شورای پژوهشی برای اجرای آنها تصمیم گیری کند .

براساس آمار و همچنین اولویت‌ها، بیشترین میزان عناوین پیشنهادی در حوزه جوانان سپس ورزش و پس از آن مدیریت و فناوری و فرهنگی است. مراکز مختلف می‌توانند در این موضوعات با ما همکاری کنند. با توجه به تاخیر در ابلاغ و تخصیص بودجه، امسال روند کار کمی کند شده است اما در حال حاضر ۱۳ طرح را به مرحله انعقاد قرارداد اجرایی رسانده‌ایم که در دستور کار است. این طرح‌ها نیازمحور است و با نظر متخصصان و شورای پژوهشی پیش بینی شده است. مهمترین موضوع پیشنهادی برای انجام تحقیق ملی، پیمایش فعالیت بدنی مردم ایران است و پس از آن پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های جوانان ایرانی قرار دارد که هر ۳ سال یکبار تکرار می شود. انجام این پیمایش امسال هم در دستور کار است و موارد جدیدی مانند سواد رسانه ای و فضای دیجیتال، ازدواج، طلاق و تجرد هم جزو مواردی است که در پژوهش امسال مورد بررسی قرار می‌گیرد .

و در حوزه ورزش اولویت به چه مواردی مربوط است؟

در مراکز زیرزمینی، شیشه‌های سیلیس را خرد می‌کنند و با ترکیب در شیرخشک‌های تاریخ مصرف گذشته، به عنوان داروی تقویت کننده به خورد جوانان ورزشکار می‌دهند .

در حیطه ورزش مسائلی از جمله شیوع دوپینگ و مصرف مواد نیروزا در صدر اولویت‌های پژوهشی و تحقیقی قرار دارد که نگرانی بسیاری را ایجاد کرده است. متاسفانه شاهدیم بسیاری از اماکن و باشگاه‌های ورزشی این سرویس را به ورزشکاران ارائه می دهند و جوانان ما با مشکل مصرف داروهای دوپینگی و آلوده مواجه هستند. شیوع و افزایش مرگ‌های ناگهانی در ورزشکاران به ویژه در ورزش‌های حرفه ای که اخیرا مواردی از آن هم رسانه ای شد جای تامل بسیاری دارد و ما را بر آن داشته است که به طور خاص در مورد آن به تحقیق بپردازیم. البته شیوع مواد نیروزا همیشه زیاد بوده است اما در گذشته کمتر رسانه ای می شد. امروز در ورزش‌هایی مثل پرورش اندام با شیوع گسترده مواد نیروزای تقلبی مواجهیم. ما این هشدار را گرفته ایم و موظفیم به جامعه منتقل کنیم هرچند هنوز تحقیق جامعی در مورد آن انجام نشده و آمار دقیقی نداریم .

همچنین آمار دقیقی از فراگیری دوپینگ در میان جوانان ورزشکار نداریم اما پژوهش در این زمینه جزو اولویت ماست. میزان مرگ و میر ناشی از دوپینگ پراکنده است و انواع پودرها و داروهای تقلبی در بازار وجود دارد. براساس اطلاعات موثق ما، در مراکز زیرزمینی تولید پودرهای نیروزا، شیشه های سیلیس را خرد می‌کنند و با ترکیب در شیرخشک‌های تاریخ مصرف گذشته، به عنوان داروی تقویت کننده به خورد جوانان ورزشکار می دهند. البته ماده مخدر شیشه هم به صورت قرص‌هایی با ترکیب آمفتامین برای لاغری در باشگاه‌های به ویژه زنانه توزیع می شود که اثرات اعتیاد آور آن به اثبات رسیده است. زنان و دختران زیادی که از این موارد استفاده کرده‌اند، اثرات اعتیادآور و مخرب آن را تجربه کرده اند. اثر این موارد روی سلول‌های سیستم مرکزی مغز، باعث پیری زودرس می شود. باید خانواده ها بدانند که این مواد در جامعه وجود دارد و جوانان آگاهی داشته باشند .

موضوع دیگر تغییر در نحوه گذران اوقات فراغت است. یکی از مواردی که در سبد اوقات فراغت جوانان قرار گرفته قلیان است که شیوع بالایی در پیدا کرده و حتی در میان خانواده‌ها نفوذ پیدا کرده است. تاثیر و بازتاب مصرف قلیان شیوع بیماری‌های قلبی و عروقی و سرطان‌های مختلف است که باید در مورد آن هشدار داده شود. متاسفانه در پارک و فضاهای عمومی مصرف قلیان به صورت علنی رواج یافته و به بخش جدایی ناپذیر اوقات فراغت جوانان شده است. اینها خطراتی است که در نسل جدید می بینیم. دود غیراستاندارد که از خارج کشور آورده می شود، هزینه های زیادی برای جوانان دارد که دولت و جامعه باید آن را بپردازند و حتی عوارض آن تا نسل‌های آینده هم کشیده می‌شود .

یکی از پروژه های پیشنهادی شما مطالعه روی ظرفیت‌های دیپلماتیک ورزش است در این مورد توضیح بیشتری بدهید .

همانطور که دیپلماسی بالکن از سوی وزیر امور خارجه کشورمان در طول مذاکرات هسته ای پیگیری شد، دیپلماسی گلف و بیلیارد هم قابل تامل است

پیشنهاد من به دولتمردان این است که از پتانسیل نهفته ورزش بیشتر برای گسترش مناسبات بین المللی استفاده کنند. به عنوان مثال ورزش گلف یک ورزش دیپلماتیک است و در مذاکرات و صحبت‌های بین المللی جایگاه مهمی دارد. زمین گلف بنا بر ساختار ذاتی این ورزش، تاثیر زیادی در توسعه مناسبات بین المللی و گسترش اندیشه‌های کشورمان در صحنه بین المللی دارد. این ورزش فرصت‌های بسیاری را برای مذاکره میان کسانی که مشغول انجام آن هستند، فراهم می‌کند. امروزه بسیاری از معاملات تجاری در زمین گلف به توافق منجر می شود. در فدراسیون گلف ایران وزاری مختلفی مثل وزیر خارجه کره جنوبی و کاردارهای کشورهای زیادی از جمله ژاپن حضور مستمر دارند و باید این ورزش به دیپلمات‌های وزارت خارجه کشورمان هم آموزش داده شود و مورد استفاده قرار گیرد. از پتانسیل سایر رشته ها هم می شود مثال زد که در موقعیت‌های مختلف نقش زیادی در دیپلماسی کشورها داشته‌اند مثل نقش ورزش پینگ پنگ برای چین در طول جنگ سرد .

می توان به ورزش‌های بیلیارد و همچنین شنا و سونا و جکوزی هم اشاره کرد که در پاره ای موارد گروه های مختلف صحبت‌هایی که می‌خواهند کنترل نشده باشد را در این فضاها انجام می دهند. همانطور که دیپلماسی بالکن از سوی وزیر امور خارجه کشورمان در طول مذاکرات هسته ای پیگیری شد، دیپلماسی گلف و بیلیارد هم قابل تامل است. بر همین اساس ما یک طرح پژوهشی داریم با عنوان نقش ورزش در دیپلماسی عمومی که نتایج آن هم ارائه شده است. در این طرح، نقش ورزش در معادلات سیاسی، چگونگی برگزاری مسابقات ورزشی و ... دیده شده است .

تامین بودجه و فرایندهای اداری همیشه از چالش‌های حوزه پژوهش در کشور است. در این زمینه تغییر رویکردی در دولت یازدهم با دولت‌های پیشین مشاهده می‌شود؟

در بحث نوع اعتبارات با چالش مواجهیم زیرا دستگاه‌های دولتی علاقه چندانی به تخصیص بودجه پژوهشی ندارند و در این زمینه دولت یازدهم با دولت‌های قبلی تغییر نگاه شگرفی ندارد. جذب اعتبارات پژوهشی در وزارتخانه‌ها اساسا بسیار سخت است و فرایندی طولانی را طی می کند. ابتدا باید با نیازسنجی، اولویت‌ها مشخص شود بعد در شورای پژوهشی بررسی و تصویب شود. سپس باید فراخوان بدهیم تا محققان و مراکز پژوهشی و دانشگاهی پیشنهاد و پروپوزال بفرستند. این پیشنهادات در کارگروه تخصصی بررسی می‌شود و در کمیته علمی به تصویب می‌رسد تا منجر به انعقاد قرارداد شود .

البته نکات مثبتی هم وجود دارد و یکی از اتفاقات خوب برای مرکز مطالعات در کنار تخصیص بودجه یک درصد پژوهشی دستگاه‌ها، این است که بخشی از اختیارات شورای پژوهش که توسط وزیر ورزش و جوانان اداره می‌شود به کمیته پژوهش و فناوری واگذار شده است تا فرایند بررسی طرح‌های تحقیقاتی با سرعت بیشتری انجام شود و کمتر اسیر فرایندهای بوروکراتیک باشیم. ما از ادارت کل حمایت می‌کنیم تا کارهای پژوهشی بیشتری را انجام دهند زیرا میزان یک درصد بودجه پژوهشی در برخی استان‌ها بسیار پایین است و ممکن است در یک استان فقط ۵۰ میلیون باشد .

یک اتفاق خوب دیگر این است که دانشگاه‌ها به ما نزدیک شده‌اند و بحث دکتری پژوهش محور را داریم. طبق قانون باید سازمان‌ها موضوع پژوهش مورد نیازشان را اعلام کنند و دکترای پژوهش محور خیلی کمک می کند به ارتباط حوزه اجرایی با پژوهشی .

یکی دیگر از بسترهایی که در مرکز مطالعات و پژوهش های راهبردی وزارت ورزش و جوانان ایجاد شده حمایت از رساله‌ها و پایان نامه‌های تحصیلات تکمیلی است هم در حوزه جوانان و هم حوزه ورزش این امکان وجود دارد که موضوعات مرتبط و مورد نیاز که منطبق با ماموریت‌های وزارتخانه است، مورد حمایت مادی و معنوی قرار گیرد. به ویژه استفاده از دکترای پژوهش محور، به ما کمک می کند که اقتصادی تر کار کنیم و در حوزه پژوهش، مسایل را با کمک دانشجویانی که انگیزه بالایی دارند و درگیر مساله هستند، پیش ببریم. البته رساله ها بودجه مالی کمتری می‌گیرند چون آنها جامعه آماری و حجم مطالعاتی کوچکتری دارند .

برهمین اساس سال گذشته بیش از ۶۰ مورد حمایت رساله و ۱۴۰ مورد حمایت از طرح‌های پژوهشی و رساله را در سامانه «سمات» وزارت علوم ثبت کردیم و بیش از ۱ میلیارد و ۲۰۰ میلیون برای حمایت از فعالیت‌های پژوهشی در کل استان‌ها ابلاغ شد .

برخی معتقدند با ادغام جوانان در تربیت بدنی، بخش جوانان به حاشیه رانده شده است. این چالش در زمینه پژوهش‌ هم وجود دارد؟

ادغام سازمان ملی جوانان در سازمان تربیت بدنی در فرایند کاری ما تاثیری ندارد. وقتی پروپوزالی برای ما می‌آید همان فرایندی که در پژوهش‌های ورزشی طی می‌شود، در جوانان هم طی می‌شود فقط ما با طیف متفاوتی از پژوهشگران مواجهیم. همچنین یک بودجه محدود باید در دامنه گسترده ای توزیع شود که کار ما را دقیق‌تر می‌کند. در حوزه ورزش توجه ما بیشتر جنبه‌های مدیریتی سیاستگذاری و بهداشت ورزش است و سایر موضوعات مربوط به ورزش قهرمانی در مراکز پژوهشی و دانشگاهی پیگیری می شود .

فضای مجازی، اپلیکیشن‌ها، الگوهای رفتاری تغییر یافته جوانان و ازدواج سفید در پژوهش سنجش ارزش‌ها و نگرش‌های جوانان مورد بررسی قرار می‌گیرد

وزن پژوهش‌ها در حوزه ورزش و جوانان معمولا متعادل است. نمی توانیم خط بگذاریم و تفکیک کنیم بخش ورزش و جوانان را، اما طرح پیمایش نگرش‌های جوانان به عنوان یک طرح کلان ملی اولویت ماست و هزینه بسیار بالایی دارد به طوری که بخش زیادی از اعتبارت ما را می گیرد. اینجاست که خط کشی‌ها از بین می‌رود زیرا این طرح را به دلیل کمبود بودجه بخش جوانان نمی توانیم انجام ندهیم و بگوییم از سهم جوانان بیشتر است. مهم برای ما این است که مهمترین پژوهش‌ها در حوزه ورزش و جوانان انجام شود و معمولا پژوهش‌های حوزه جوانان بزرگتر است. البته پیمایش نگرشهای جوانان هنوز به عقد قرارداد نرسیده است اما مصوبه دارد. کار سنگین است و در تنظیم پروپوزال موارد جدیدی پیش بینی شده مثل فضای مجازی، اپلیکیشن‌ها و الگوهای رفتاری تغییر یافته جوانان که همه این موارد در کمیسیون‌ها بررسی شده است. ازدواج سفید هم جزو مطالعات ما قرار دارد و در گویه ها هست اما در طرح پژوهشی مجزا روی این پدیده اولویت ما نیست. ارتباطات اجتماعی، آسیب‌های اجتماعی، ازدواج و ... پیرامون زندگی جوانان به صورت مجزا هم می تواند مورد پژوهش قرار گیرد اما اعتبارات ما محدود است مگر اینکه پروپوزال خیلی قوی به دست ما برسد. برخی نتایج این پیمایش محرمانه است و در قالب یک چکیده در اختیار مدیران تصمیم گیردنده قرار می‌گیرد. البته گویه ها طیف وسیعی دارد اما آمار نگران کننده نیست .

در سال ۹۲ که یک ارزیابی از وزارتخانه ها انجام شد مرکز مطالعات وزارت ورزش و جوانان رتبه هشتم را کسب که با توجه به محدودیت‌های موجود، رتبه بسیار خوبی به شمار می‌رود و نشان می دهد ما در انجام وظایف محوله هم در حوزه جوانان و هم ورزش موفق بوده ایم .

مدیران در سطوح مختلف تا چه اندازه به نتایج پژوهش‌ها توجه می کنند و این یافته‌ها چقدر در تصمیمات کلان موثر است؟

معتقدیم هر مدیر عالی در کشور اگر بر یافته‌های پژوهشی تکیه کند، با دقت و صحت بیشتری تصمیم می‌گیرد و این غیر قابل انکار است در حالی که فرایند طولانی تخصیص اعتبارات پژوهشی باعث کند شدن حرکت طرح‌های پژوهشی می شود. باید مراحل تصویب یک کار پژوهشی کم شود و اعتماد بیشتری به مرکز پژوهش‌ها انجام شود تا بر این اساس کار کمتر به شوراها و مراحل بالاتر برود و این قابل اصلاح است. در حال حاضر ما استقلال رای برای تصویب یک کار پژوهشی نداریم واین یک ایراد است. در همین راستا نظام نامه پژوهشی در سال ۹۳ تصویب و در سال ۹۴ ابلاغ شده است. ما مسایل و مشکلات را دیدیم و پیشنهاد ما این بود که با اجرای نظام نامه، انجام پژوهش تسریع و تسهیل شود. امروز این بازنگری انجام شده در اختیار معاونت فرهنگی وزارت ورزش و جوانان قرار گرفته تا بتوانیم سرعت را بیشتر کنیم .

شاهدیم در دستگاه‌های اجرایی برخی مواقع موضوعات سنتی با نگرش نسل گذشته مطرح می شود که نتایج تحقیقات ما آنها را به سمت و سوی درست سوق می دهد تا به موضوعات و نگرش‌های جدیدی برسند. تمامی کارهای تحقیقی در کتابخانه مرکز وجود دارد و دانشچویان و محققان می توانند مراجعه و استفاده کنند .

برنامه داریم نخستین کنگره ساماندهی امور جوانان را با مشارکت معاونت ساماندهی امور جوانان و مراکز پژوهشی برگزار کنیم. البته در فعالیت‌های پیشین، شاخص‌های ساماندهی امور جوانان در قالب یک کتاب جمع آوری شده است و این کنگره منطبق بر همین شاخص‌ها برگزار می شود. مخاطب اصلی این کنگره معاون ساماندهی و ادارت کل ساماندهی جوانان در سطح استانها هستند .

مطالعه شاخص‌های ساماندهی امور جوانان با دستور دولت در مرکز مطالعات انجام شده است و در آن شاخص‌های مختلف تهیه شده و به عنوان سند بالادستی در اختیار حوزه معاونت جوانان قرار گرفته است. مسئولان در معاونت ساماندهی جوانان باید متخصص باشند و به جوانان و دغدغه های آنها اعتقاد داشته باشند. مرکز مطالعات هم تغذیه کننده حوزه جوانان است اما اجرای برنامه ها و رسیدن به اهداف شاخص‌ها برعهده خودشان است.