دست‌های خالی سینما برای عاشورا

نژلا پیکانیان: سهم سینمای ایران در تولید فیلم با موضوع محرم، عاشورا و زندگی امام حسین(ع) در میان انبوه آثار ساخته شده در طول 38 سال پس از انقلاب اسلامی، به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسد و شاید بتوان تلویزیون را در این میان پیشرو‌تر از سینما دانست.

واقعه عاشورا علاوه بر اهميت و ارزش‌هاي آن براي شيعيان، به لحاظ دراماتيك قابليت بالايي براي پرداخت سينمايي دارد: با اين وجود در عمر بیش از 35 ساله سينماي ايران بعد از انقلاب و با وجود شعارها و ابراز علاقه اغلب مديران براي توليد فيلم‌هايي با موضوعات اسلامي، تعداد اندكي از آثار موجود هستند كه چنين رويكردي داشته‌اند و از آن ميان كمتر فيلم‌هايي با موضوع قيام عاشورا ساخته شده است.

در ميان انبوه فيلم‌هاي ساخته شده در اين سال‌ها به طور مشخص چهار فيلم «روز رستاخيز» به كارگرداني احمدرضا درويش، «سفير» ساخته فريبرز صالح، «روز واقعه» به كارگرداني شهرام اسدي و «عصر روز دهم» ساخته مجتبي راعي به صورت جدي موضوع عاشورا را مورد توجه قرار داده اند. از ميان اين فيلم‌ها نيز «روز رستاخيز» بعد از دوره هشت ساله تولید به مرحله اکران رسید، اما از هزارتوی اکران نتوانست عبور کند و در حال حاضر مخاطبان امکان تماشای آن را ندارند. «سفير» و «روز واقعه» مشخصا به واقعه عاشورا پرداختهاند و «عصر روز دهم» هم تنها فيلم ايراني است كه در لوكيشن كربلاتوليد شده و ويژگي آن وجود تصاويري از مراسم عزاداري تاسوعا و عاشوراي حسيني در عراق و كربلاست.
در این گزارش سعی کردیم نگاهی کوتاه به آثار مهم تولید شده با موضوع عاشورا در سینما بپردازیم. آثاری که از 4 سال بعد از انقلاب تولید شدند و تا سال امروز ادامه پیدا کردند.

سفیر/ فریبرز صالح

«سفیر» نام اولین فیلم سینمایی در تاریخ سینمای ایران است که به واقعه عاشورا می پردازد و تا سال ها به عنوان اثری مناسبتی در سینما و تلویزیون به نمایش در می آمد. فریبرز صالح این فیلم را در سال 1361 به عنوان اولین اثر سینمایی اش کارگردانی کرد. فیلمی که صالح خودش نیز به همراه کیهان رهگذر نویسندگی آن را بر عهده داشت. او با ساخت این فیلم نام خودش را به عنوان اولین کارگردانی که اثری درباره قیام عاشورا ساخته به ثبت رساند. «سفیر» این شانس را داشت که در اولین دوره جشنواره فیلم فجر حضور داشته باشد. البته این دوره از جشنواره شامل مسابقه سینمای آماتور بود و بخش سینمای حرفه‌ای، به صورت غیر رقابتی برگزار شد و به هیچ کدام از فیلم های شرکت کننده در جشنواره جایزه ای تعلق نگرفت. جرقه ی ساخت این فیلم در سال های آغازین انقلاب اسلامی زده شد و انتظار می رفت پس از آن فیلم های بیشتری در این باره ساخته شوند اما این اتفاق تا سال ها بعد تکرار نشد.

داستان «سفیر» درباره قيس ابن مسهر، نمايندة امام است که با نامه اي براي سليمان خزاعي به طرف كوفه مي رود. در راه به دست راهداران ابن زياد، والي كوفه، دستگير و به زندان افكنده مي شود. قيس پيش از دستگيري نامه را از بين مي برد و در زندان زندانيان را بر ضد زندانبان ها مي شوراند. حسين ابن نمير، فرمانده راهداران، قيس را به زندان ابن زياد در كوفه، منتقل مي كند. ابن زياد به پيشنهاد مشاورش، خالد، از قيس مي خواهد كه در مسجد سخنراني كند و به دروغ به مردم بگويد كه امام قصد بيعت با يزيد را دارد. قيس مي پذيرد، اما در روز موعود عليه يزيد سخنراني مي كند. ابن زياد، كه به خشم آمده، او را از فراز ارك به زير مي اندازد. فرامرز قریبیان، عزت اله مقبلی، جلال پیشواییان، کاظم افرندنیا، کیومرث ملک مطیعی و ... از جمله بازیگرانی بودند که در «سفیر» به ایفای نقش پرداخته بودند.

شب دهم/ جمال شورجه

هفت سال بعد از اولین فیلم سینمایی که درباره واقعه عاشورا در سینما ساخته شد جمال شورجه فیلم «شب دهم» را کارگردانی کرد. سال ها بعد حسن فتحی سریالی با همین نام برای تلویزیون ساخت که البته داستانش متفاوت بود با آنچه که شورجه کارگردانی اش کرده بود. جمتل شورجه به همراه رحیم رحیمی پور فیلمنامه این سریال را نوشته بود و داستان آن درباره عزيز سحرخيز بود که در شب دهم ماه محرم پس از درگيري خياباني عزاداران با مأموران ارتش، كه براي حمايت از چند آمريكايي مست به خيابان آمده اند، از مهلكه مي گريزد و همسرش را تنها رها مي كند. او تا سال ها بعد از حركت خود احساس پشيماني و حقارت مي كند و موفق نمي شود فرزندش را، كه شانزده ساله شده، از زير تأثير برادر همسرش، نايب، كه عزادارن شب دهم ماه محرم را رهبري مي كرده، خارج كند. پسر او به جبهه جنگ مي رود و عزيز به دنبال پسر روانه ي‌ جبهه جنگ مي شود، اما در راه بر اثر موج انفجار دچار فراموشي مي شود و پس از بهبودي خود را در موقعيت متفاوتي مي بيند. جهانبخش سلطانی، ولی شیراندامی، ملیحه نیکجومند، نسرین خدادوست مقدم، رضا بنفشه خواه و... نیز در فیلم سینمایی «شب دهم» جلوی دوربین رفته بودند.

با نگاهی به کارنامه کاری جمال شورجه به این نکته می رسیم که ا در سال های فعالیت اش در سینما با اینکه آثار مذهبی زیاد دیگری را کارگردانی و تهیه کرده اما دیگر سراغ ساخت فیلم یا سریالی با موضوع عاشورا نرفت.

روز واقعه/ شهرام اسدی

شهرام اسدی دوزاده سال بعد از اولین فیلمی که درباره واقعه عاشورا و قیام امام حسین (ع) ساخته شد اثری را به نام «روز واقعه» کارگردانی کرد که هنوز هم بعد از چند سال از آن به عنوان یکی از مهمترین و ماندگارترین فیلم هایی که درباره عاشورا ساخته شده نام می برند. اسدی «روز واقعه» را در سال 1373 کارگردانی کرد. فیلمنامه این اثر متعلق به بهرام بیضایی بود که سال 61 آن را به نگارش درآورده بود. فیلمنامه ای که به صورت کتاب نیز تا کنون بارها منتشر شده است. نکته جالب اینکه قرار بود بیضایی خودش این فیلم را کارگردانی کند و در یک مصاحبه از روند انتخاب کارگردان های مختلف برای هدایت این فیلم و اینکه نگذاشتند خودش این فیلم را بسازد گفته بود، نگذاشتند «روز واقعه» را نگذاشتند خودم بسازم. لااقل 10 كارگردان عوض شد و من تعجب مي كردم كه اين همه آدم نمي توانند اين فيلم را بسازند. حتي گفتند واروژ كريم مسيحي اين فيلم را بسازد. خوشحال مي شدم اگر او اين فيلم را مي ساخت. حتي اسم آقاي محمد رضا اصلاني را آوردند. خيلي ها عقيده داشتند كه چند جاي فيلم را بايد عوض كنم، اما من براي عوض كردن نرفتم. به هر حال آقاي اسدي مهارتش را داشت كه لااقل تعداد جاهايي را كه مي خواستند عوض شود به سه برساند و فيلمي بسازد شبيه فيلم هايي كه قرار است از تلويزيون پخش شود.»

«روز واقعه» در سیزدهمین دوره از جشنواره فجر شرکت کرد و موفق شد جوایز زیادی را کسب کند. این فیلم سیمرغ بهترین فیلم، بهترین موسیقی متن، بهترین چهره پردازی، بهترین صحنه آرایی را از این جشنواره دریافت کرد و در رشته های بهترین فیلمنامه، بهترین کارگردانی، بهترین بازیگر نقش اول مرد(علیرضا شجاع نوری) بهترین تدوین و بهترین فیلمبرداری نیز کاندید دریافت جایزه شد.

علاوه بر علیرضا شجاع نوری که در نقش اصلی این فیلم درخشید بازیگران زیاد دیگری نیز مقابل دوربین شهرام اسدی رفتند، عزت‌الله انتظامی، جمشید مشایخی، لادن مستوفی، محمدعلی کشاورز ، مرحوم مهدی فتحی، سعید نیکپور، حسین محب اهری، حسین پناهی ، عنایت بخشی، سیامک اطلسی، مرحوم حمیده خیرآبادی، ژاله علو و ... از جمله این بازیکران بودند.

«روز واقعه» داستان جذابی داشت و روایت قصه زندگی عبدالله جوانی مسیحی بود که تازه به اسلام روی آورده و دل در گرو عشق راحله دختر زید داشت. وی در جریان عروسی با راحله ندایی می‌شنود که او را به یاری فرا می‌خواند، عبدالله بیابان به بیابان، واحه به واحه به سمت کربلا می‌تازد و هنگام عصر عاشورا به آنجا می‌رسد و در آن زمان «حقیقت» را بر سر نیزه می‌بیند... به زعم عده زیادی از صاحبنظران و منتقدان «روز واقعه» علی الخصوص سکانس پایانی این فیلم یکی از تاثیرگذارترین فیلم هایی است که در رابطه با قیام عاشورا ساخته شده است. این فیلم تا به حال بارها و بارها از تلویزیون به روی آنتن رفته و هنوز هم می تواند مخاطبان زیادی را به تماشا بنشاند.

عصر روز دهم/ رسول ملاقلی‌پور

«عصر روز دهم» نکه از دیگر فیلم های مرتبط با موضوع عاشوراست قرار بود ابتدا توسط زنده یاد رسول ملاقلی پور مقابل دوربین رود. او قصد داشت این فیلم را در سال 1385 کارگردانی کند اما فوت این کارگردان سینما در مراحل پیش تولید این فیلم قرعه کارگردانی این اثر را به نام مجبتی راعی زد و راعی نیز این فیلم را دو سال بعد یعنی در سال 87 مقابل دوربین برد. ملاقلی پور پیش از این در سال 67 نیز فیلم سینمایی «افق» را کارگردانی کرده بود، فیلمی که قصه اش حادثه کربلا نبود و تلاش رزمنده ای به نام نصرت را برای انهدام سکوی الامیه را به تصویر می‌کشید اما داستان زندگی این رزمنده تداعی کننده قیام عاشورا و واقعه کربلا بود و این اثر ملاقلی پور را نیز می توان به نوعی در زمره فیلم هایی قرار دارد که با موضوع عاشورا روی پرده سینما رفته اند.

«عصر روز دهم» به طور مستقیم به واقعه عاشورا نمی پرداخت و قرار بود این فیلم روایتگر ماجرايي از جنگ ايران و عراق را در عراق باشد و در لا به لای قصه نيم نگاهي نيز به ماجراي عاشورا داشته باشد و تصاويري كه از عزاداري شيعيان در كربلا در این فیلم به نمايش گذاشته شد فضایی حماسه ای را در این اثر سینمایی رقم زد. با وجود اینکه قصه این فیلم در زمان واقعه عاشورا نمی گذرد اما همزمانی قصه این فیلم با ماه محرم مخاطب را با فضایی اندوهگین رو به رو می کند.

داستان «عصر روز دهم» درباره دكتر مريم شيرازي است که با گروهي از پزشكان هلال احمر براي كمك به مردم عراق عازم اين كشور مي شود و تصميم به جست وجو براي يافتن خواهر گمشده اش مي گيرد. اين حضور با عزاداري شيعيان در محرم همزمان مي شود.

هانيه توسلي، آفرين عبيسي، احمد مهران فر و سليمه رنگزن از جمله بازيگرانی هستند که در «عصر روز دهم» ایفای نقش کردند.

رستاخیز/ احمدرضا درویش

از زمانی که احمدرضا درویش «رستاخیز» را جلوی دوربین برد خیلی ها آن را مهترین اثر ساخته شده درباره قیام عاشورا می دانند. این فیلم درویش که هنوز بعد از چند سال رنگ اکران را به خود ندیده روایتی درباره واقعه عاشورا و قيام امام حسين(ع) است. قصه «رستاخیز» درباره شخصيت بکیر فرزند حربن یزد ریاحی مربوط است که در متن حوادث حركت مي كند. اولین نمایش این فیلم در سی و دومین جشنواره فیلم فجر بود که واکنش‌های مختلفی را به همراه داشت. اما از همان موقع حرف و حدیث ها درباره اکران این فیلم شروع شد و با وجود اینکه انتظار نمایش این فیلم در ماه محرم سال بعد می رفت، در نهایت فیلم رستاخیز در تیر ماه سال ۱۳۹۴ با مجوز قانونی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به اکران عمومی درآمد اما ساعاتی پس از آن درپی مخالفت علما و مراجع با محتوای آن و به تصویر کشیدن چهره برخی از پرده سینماها به پایین کشیده شد و تا کنون اکران مجدد آن هنوز میسر نشده است. «رستاخیز» در سی و دومین جشنواره فیلم فجر موفق به دریافت هفت سیمرغ بلورین از جمله بهترین فیلم و بهترین کارگردانی شد.

داستان فیلم «رستاخیز» از بعد از مرگ معاویه پسر ابوسفیان که یزید بن معاویه خود را خلیفه مسلمین می‌خواند شروع می شود، او به فرماندار مدینه نامه می‌نویسد که از حسین بن علی بیعت بستاند. بکیر بن حر که به عنوان پیک مخصوص دربار یزید بن معاویه برگزیده شده است مأمور رساندن نامه یزید بن معاویه به مدینه می‌گردد. او که جوانی چابک و پرانرژی است و در تکاپوی حقیقت است در مدینه متوجه می‌شود که حامل نامه‌ای است که در آن به کشتن حسین بن علی فرمان داده شده است. بکیر در مکه با اندیشه‌ها و خط فکری حسین بن علی (امام شیعیان) آشنا می‌شود.
مردم کوفه با فرستادن نامه‌های بسیار زیاد، حسین بن علی را به کوفه دعوت کرده‌اند تا در قیام بر ضد یزید پسر معاویه، آنها را یاری کنند. حر ابن یزید ریاحی، به همراه بکیر و دو هزار سوار از سوی عبیداله بن زیاد مأمور می‌شوند به سمت کاروان حسین بن علی که به سمت کوفه در حرکت هستند بروند. کاروان حسین در شماری اندک، در کربلا به محاصره هزاران نفر از لشکریان یزید درمی‌آیند. یکی از نکات جالب توجه دیگر فیلم درویش حضور تعداد زیاد بازیگران سینما و تلویزیون در آن است. چهره هایی که در نقش های متفاوتی جلوی دوربین رفتند و نقش آفزینی در این فیلم نقطه عطف کارنامه بسیاری از بازیکران آن است.

همراه با عاشورا
به دليل تنيده شدن فرهنگ عاشورا در زندگي مردم ايران، در برخي از فيلم هاي سينمايي كه مستقيم به واقعه عاشورا اشاره نكرده اند نيز اين موضوع مورد توجه قرار گرفته است و گاه صحنه هايي از عزاداري يا تعزيه خواني در فيلم هاي سينمايي جاي گرفته اند. از جمله اين فيلم ها مي توان به «به خاطر هانيه» ساخته كيومرث پوراحمد اشاره كرد: فيلمي كه براساس ايمان و اعتقاد به نذر در ايام محرم توليد شده است. پوراحمد ماجراي اين ايمان را در فيلم خود چنين روايت كرد: «ناخدا علو با چهارده مرد ديگر براي صيد به دريا مي روند ولي همه جز ناخدا صيد دريا مي شوند و مردم ناخدا را مسبب مرگ عزيزان شان مي دانند و به او و خانواده اش حمله مي كنند و در اين بين دختر خردسال ناخدا هانيه فلج مي شود، ناخدا و خانواده اش تنگك را ترك مي كنند و به بوشهر مي روند. ناخدا علو نذر كرده كه شب دهم محرم تا صبح دمام بزند تا هانيه شفا يابد اما مرگ امانش نمي دهد. پس از ناخدا پسر او تصميم مي گيرد تا نذر پدر را ادامه دهد تا شفاي خواهر را بگيرد اما براي دمام زدن مشكل پيدا مي كند. او در محرم مامور مي شود به تنگك برود و گهواره مراسم محرم را به بوشهر بياورد. اما در تنگك خبر آمدن پسر ناخدا علو به همه مي رسد و اين بچه ها براي انتقام دست به كار مي شوند و بشيرو را آزار مي دهند اما او با شهامت بسيار گهواره را به مقصد مي رساند. او كه به فكر دمام زدن تا صبح است، اتفاقي در انبار زائر خذر كه وسايل محرم در آنجا نگهداري مي شود زنداني مي شود و بدين ترتيب موفق مي شود كه به دمام دست يابد و تا صبحدم دمام بزند و بدين ترتيب نذرش را ادا مي‌كند.

مسعود كيميايي، سال 75 و در «سلطان» يكي از فصل هاي فيلم خود را به زنجيرزني قهرمان خود در اربعين اختصاص داد كه يكي از تصاوير ماندگار سينمايي است.

همچنين فيلم مستند «تعزيه» ساخته ناصر تقوايي يكي از اين رويكردهاست. در اين فيلم ويژگي هاي اين هنر به تصوير كشيده شده است. تعزيه طي يك هفته در منطقه زواره اصفهان با حضور جمعي از بهترين تعزيه خوان هاي ايران تصويربرداري شد و فرهاد صبا و اصغر رفيعي جم به شكل همزمان تصاوير فيلم را ثبت كردند.