شرایط اعطای مرخصی به زندانیان

به گزارش تابناک، ارتباط زندانیان با جهان خارج از موضوعاتی است كه بسیار مورد توجه فعالان حقوق بشر و كارشناسان امور تربیتی و تادیبی قرار دارد.درباره مصادیق و موضوعات ارتباط زندانی با جهان خارج به مواردی همچون ملاقات، مرخصی (اقامت موقت زندانی در منزل خود)، تلفن، مكاتبه و نامه نگاری، استفاده از روزنامه، رادیو و تلویزیون و كتاب اشاره شده که البته در اکثر کشورها و از جمله ایران موضوع مرخصی زندانیان بسیار مهم تر جلوه می کند چراکه برخی اوقات موضوع مرخصی زندانیان از رابطه ای شخصی خارج شده و به موضوعی غیرشخصی برای افکار عمومی تبدیل می شود.


اثر عام موضوع مرخصی زندانیان را اکثرا می توان در مواردی مشاهده کرد که افراد زندانی از جمله چهره های مشهور و سرشناس باشند و حضور و عدم حضور ایشان در زندان برای افکار عمومی از اهمیت بسزایی برخوردار باشد. از حضور یا عدم حضور شهرام جزایری در زندان و مرخصی محمدرضا رحیمی معاون اول احمدی نژاد گرفته تا ماجرای مرخصی مهدی هاشمی از جمله این مصادیقی هستند که در فضای عمومی جامعه درباره آن بسیار سخن گفته می شود . مقامات و مسئولان قضایی هم همیشه در برابر اینگونه ابهامات بر این نکته تاکید داشته اند که اعطای مرخصی به زندانیان تابع ضوابط و قواعد مختص به خود می باشد.



لذا با این اوصاف این سوال مطرح می شود که نگاه نهاد قضایی کشور ما به موضوع مرخصی زندانیان و شرایط اعطای آن چگونه است و تحت چه شرایطی و با چه ضوابطی به زندانیان مرخصی اعطا می شود و این موضوع در کدام قانون مورد توجه قرار گرفته است؟


پاسخ این سوال را می توان در آئین نامه اجرایی سازان زندانها و اقدامات تاميني و تربيتي كشور مصوب ۳۱/۰/۲۴۹۵ و اصلاحیه های بعدی ان یافت. این آیین نامه که دارای فصل ها و بخش های متفاوتی هست منبع و مرجع اصلی برای اقدامات گوناگون این سازمان می باشد.در بخش سوم که به موضوع «رابطه محكوم با خروج از مركز حرفه آموزي و اشتغال يا زندان» اختصاص دارد فصلی تحت عنوان مرخصی زندانیان تعریف شده که در اینجا به طور مفصل به شرایط و ضوابط اعطای مرخصی به زندانیان اشاره شده است.


در ابتدای این فصل بیان شده است که به منظور کمک به تحکیم مبانی و روابط خانوادگی و اجتماعی زندانیان، رفع مشکلات ضروری فردی، خانوادگی و قضائی، بازتوانی اجتماعی و فراهم نمودن زمینه بازگشت مجدد به جامعه و همچنین مشارکت فعال در برنامه‌های اصلاحی، تربیتی، فرهنگی و ورزشی، حرفه‌آموزی و اشتغال، به زندانیان در چهارچوب مواد مربوط به این فصل مرخصی اعطاء می‌گردد.ضمنا اعطای مرخصی به زندانیان به عنوان یک حق تلقی نمی‌گردد و برخورداری از آن موکول به رعایت مقررات زندان و کسب امتیازات لازم می‌باشد.


شرایط اعطای مرخصی:


در ماده ۲۱۴ از این آیین نامه درباره موضوع شرایط اعطای مرخصی به زندانیان گفته شده محکومین به حبس تا ۱۵ سال باید حداقل ‌یک ‌ششم‌ از مدت حبس و محکومین بیش از ۱۵ سال و حبس ابد حداقل سه سال از مدت محکومیت خود را سپری کرده باشندو همچنین محکومینی که دارای سابقه محکومیت در جرائم عمدی باشند، به ازای هر سابقه محکومیت یک ماه به نصاب مذکور اضافه می‌شود.


‌علاوه بر این محکومینی که به لحاظ عدم پرداخت جزای نقدی یا عدم تأدیه محکومیت مالی (موضوع مادتین ۱ و ۲ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی) و یا هر دو در زندان بسر می‌برند، در صورتی که حداقل یک ماه بابت محکومیت مذکور تحمل حبس نموده باشند دارای شرایط اعطای مرخصی هستند.


در بند ج این ماده به کسب حداقل ۲۰۰ امتیاز -با ذکر ۲۹ معیار- برای هر نوبت مرخصی اشاره شده که البته این امتیاز در دستورالعمل صادره از طرف رییس قوه قضاییه در ۷.۴.۹۱ به ۱۰۰ امتیاز کاهش یافته است.


۲۹ معیاری که باعث کسب امتیاز توسط زندانیان برای دریافت مرخصی می شود:


۱ـ رعایت مقررات و امور انضباطی در زندان در هر ماه ۱۰ امتیاز

۲ـ همکاری در برقراری نظم و انضباط و پیشگیری از تخلفات داخلی در هر ماه ۲۰ امتیاز

۳ـ همکاری در انجام فعالیت‌های فرهنگی در هر ماه ۱۰ امتیاز

۴ـ اهتمام به شرکت در نماز جماعت و سایر مراسم مذهبی، در هر ماه ۳۰ امتیاز

۵ ـ شرکت در برنامه‌های مربوط به تلاوت، آموزش روخوانی، ترجمه، درک مفاهیم، حفظ قرآن یا نهج‌البلاغه، اخلاق و عقاید، هر برنامه در هر ماه ۲۰ امتیاز

۶ ـ قبولی در آزمون دوره‌های مربوط به روخوانی، ترجمه، درک مفاهیم و حفظ قرآن یا نهج‌البلاغه، اخلاق و عقاید، هر دوره ۳۰ امتیاز

۷ـ شرکت در دوره احکام سطح ۱ و ۲ هر کدام در هر ماه ۱۰ امتیاز

۸ ـ قبولی در آزمون احکام سطح ۱و ۲ هر یک ۳۰ امتیاز

۹ـ شرکت در هر دوره کتابخوانی ۲۰ امتیاز

۱۰ـ حفظ قرآن به ازاء هر جزء ۲۰۰ امتیاز

۱۱ـ انتخاب در جشنواره قرآنی شهرستان، استان و یا کشور و یا کسب رتبه در آن، هر کدام ۱۰۰ امتیاز

۱۲‌ـ اشتغال به تحصیل در هر یک از مقاطع تحصیلی هر ماه ۲۰ امتیاز

۱۳ـ قبولی در هر دوره تحصیلی ۳۰ امتیاز

۱۴ـ شرکت در کلاس‌های فرهنگی، هنری و ورزشی در هر ماه ۲۰ امتیاز

۱۵ـ شرکت در هر یک از دوره‌های تربیت معلم، آموزشیاری یا مربیگری درون زندان ۱۰ امتیاز

۱۶ـ اخذ گواهی در هر یک از دوره‌های تربیت معلم، آموزشیاری یا مربیگری ۳۰ امتیاز

۱۷ـ تدریس در هر یک از امور آموزشی، فرهنگی و ورزشی در هر ماه ۲۰ امتیاز

۱۸ـ کسب رتبه در هر یک از جشنواره‌های فرهنگی، هنری یا مسابقات ورزشی اعم از شهرستان، استان یا کشور ۳۰ امتیاز

۱۹ـ پذیرش در دانشگاه ۵۰ امتیاز

۲۰ـ شرکت در کلاس‌های فنی و حرفه‌ای در هر ماه ۱۰ امتیاز

۲۱ـ اخذ گواهی فنی و حرفه‌ای در هر رشته ۵۰ امتیاز

۲۲‌ـ اشتغال به کار در کارگاه‌ها و انجام امور خدماتی داخل زندان در هر ماه ۴۰ امتیاز

۲۳ـ شرکت در دوره مهارت‌های اساسی زندگی هر مهارت ۵ امتیاز حداکثر ۵۰ امتیاز

۲۴ـ اخذ گواهی مربوط به مهارت‌های اساسی زندگی هر مهارت ۱۰ امتیاز حداکثر ۱۰۰ امتیاز

۲۵ـ شرکت در جلسات و کلاسهای مشاوره و روان درمانی هر ماه ۲۰ امتیاز

۲۶ـ ترک کامل اعتیاد به تائید بهداری زندان ۲۰۰ امتیاز

۲۷ـ پرداخت جزای نقدی به ازاء یک‌درصد از مبلغ جریمه ۵ امتیاز

۲۸ـ اخذ رضایت شاکی یا شاکیان حداکثر ۲۰۰ امتیاز(در صورت تعدد شکات میزان امتیازات به تعداد آنها تقسیم خواهد شد.)

۲۹ـ سایر اقدامات و فعالیت‌های پیش‌بینی نشده در این بند به تشخیص شورای طبقه‌بندی ۱۰۰ امتیاز



میزان مرخصی:



در ماده ماده۲۱۵ این آین آئین نامه درباره میزان مرخصی تاکید شده به محکومین حبس جرائم غیرعمدی و محکومینی که صرفاً به دلیل عدم پرداخت جزای نقدی، دیه و یا محکومیت‌های مالی غیرکیفری در زندان نگهداری می‌شوند در صورت کسب امتیازات لازم به ازای هر دو ماه، سه تا پنج روز مرخصی تشویقی اعطاء می‌گردد. همچنین به محکومین سایر جرائم که امتیازات لازم را کسب نمایند در صورت فقدان سابقه محکومیت در جرائم عمدی به ازای هر سه ماه و در صورت وجود سابقه محکومیت در جرائم عمدی به ازای هر چهار ماه، سه تا پنج روز مرخصی تشویقی اعطاء می‌گردد.البته این مدت در دستورالعمل صادره از سوی رییس قوه قضاییه از سه تاپنج روز به ۱۰ روز افزایش یافته است.



در این ماده زمان مرخصی زنان سرپرست خانوار و مادران دارای فرزند کمتر از ده سال در صورت کسب امتیازات لازم و فقدان سابقه عمدی محکومیت به ازای هر دو ماه سه تا پنج روز مرخصی تشویقی تعیین شده است.


علاوه براین عنوان شده که کسب امتیاز بیشتر از سقف تعیین شده، موجب تمدید مرخصی تشویقی برای زندانیان محکوم در پایان هر دوره مرخصی خواهد بود. تعیین مدت تمدید مرخصی به عهده شورای طبقه‌بندی بوده و در هر صورت نباید این مدت بیشتر از سقف مرخصی در هر دوره باشد و چنانچه فاصله محل سکونت زندانی تا محل تحمل کیفر وی بیش از صد کیلومتر باشد، به تشخیص شورای طبقه‌بندی و به تناسب فاصله راه بین یک تا چهار روز برای ایاب‌وذهاب به مدت مرخصی افزوده خواهد شد.


در ماده ۲۱۶ گفته شده محکومینی که بنا به تشخیص پزشک زندان نیاز به بستری شدن در مراکز درمانی خارج از زندان را دارند بدون در نظر گرفتن شرایط مذکور در ماده ۲۱۴ می‌توانند برای یک دوره معالجه، جهت بستری‌شدن از مرخصی استفاده نمایند و در صورت نیاز به ادامه بستری بیش از یک ماه بنا به تشخیص بیمارستان و تائید پزشکی قانونی قابل تمدید است در این صورت باید تاریخ و محل بستری مشخص گردد تا در صورت لزوم از طرف یگان حفاظت زندان بازدید و سرکشی بعمل آید.


شرط اساسی اعطای مرخصی به محکومین در ماده ۲۱۷ موکول به تصویب شورای طبقه‌بندی زندان و اخذ تأمین مناسب توسط مقام قضایی مربوطه شده و بیان گردیده تأمین مأخوذه برای اعطاء مرخصی محکومین، حسب مورد پس از تفهیم به زندانی یا وثیقه‌گذار و یا کفیل برای مرخصی‌های بعدی نیز دارای اعتبار بوده و ملاک عمل می‌باشد.


باید خاطرنشان کرد دادستان محل و یا رئیس حوزه قضایی بخش که عهده‌دار وظایف دادستان می‌باشد می‌توانند با رعایت شرایط پیش‌بینی شده در این فصل با اخذ تأمین مناسب رأساً نسبت به اعطای مرخصی اقدام نمایند.


شرایط اعطای مرخصی به زندانیان در مواقع اضطراری در ماده ۲۲۰ مدنظر قرار گرفته و بیان شده در مواقع اضطراری و بروز حوادث غیرمترقبه متهمین و محکومینی (که واجد شرایط اعطای مرخصی نمی‌باشند) می‌توانند بنا به تشخیص شورای طبقه‌بندی و موافقت قاضی مجری حکم یا رئیس حوزه قضایی و یا مقام بازداشت‌کننده حداکثر به‌مدت ۱۲ ساعت در روز به صورت تحت‌الحفظ به مرخصی اعزام گردند.

مستثنیات اعطای مرخصی:


در این آیین نامه در بند ۲۲۱ محکومین زیر از شمول اعطای مرخصی مستثنی شده اند:



‌الف ـ محکومین جرائم سرقت مسلحانه و یا مقرون به آزار، ربودن مال دیگری از طریق کیف‌زنی، جاسوسی، اقدام علیه امنیت کشور، آدم‌ربائی، جرائم باندی و سازمان یافته، تجاوز به عنف، دائرکردن مراکز فساد و فحشاء، اسیدپاشی، اخلال در نظام اقتصادی، ورود، تولید، توزیع و فروش مشروبات الکلی، قاچاق مسلحانه و یا عمده مواد مخدر و روانگردان‌ها.

ب ـ محکومین دارای سه سابقه محکومیت به ارتکاب همان جرم.

‌ج ـ محکومینی که به شرارت مشهورند.

‌د ـ محکومین به قصاص و اعدام.

‌تبصره۱ـ منظور از قاچاق عمده مواد مخدر و روانگردان‌ها مواردی است که مجازات قانونی جرم حبس ابد یا اعدام باشد.

‌تبصره۲ـ اعطای مرخصی به محکومین جرائم سرقت در ایام نوروز ممنوع می‌باشد.


اما در ماده ۲۲۴ گفته شده زندانیان محکومی که به هر دلیل واجد شرایط لازم برای برخورداری از مرخصی نباشند در مواقع اضطراری و یا خاص به پیشنهاد شورای طبقه‌بندی و موافقت دادستان محل می‌توانند از یک نوبت مرخصی بهره‌مند شوند.


لازم به ذکر است مدت مرخصی زندانیان جزء مدت محکومیت آنان محسوب گردیده، لیکن در صورت غیبت، ایام غیبت جزء مدت محکومیت احتساب نمی‌گردد و چنانچه زندانی پس از اعطای مرخصی غیبت نماید علاوه بر مجازات قانونی برای بار اول به مدت ۶ ماه و برای بار دوم یک سال و برای نوبت سوم تا پایان مدت محکومیت از مرخصی محروم خواهد شد و در صورتی که زندانی پس از پایان مرخصی به زندان مراجعت ننماید و توسط مأمورین دستگیر و تحویل زندان شود تا پایان مدت محکومیت از مرخصی محروم خواهد شد. که البته چنانچه غیبت زندانی به تائید دادستان محل، رئیس حوزه قضایی بخش که عهده‌دار وظایف دادستان می‌باشد و یا شورای طبقه‌بندی، موجه تشخیص داده شود، زندانی غائب از مرخصی مشمول حکم این ماده نخواهد بود.


در این آیین نامه احتمالات رخ دادن اعمال بزهکاری توسط زندانی در ایام مرخصی هم پیش بینی شده و در ماده ۲۲۶ـ گفته شده زندانیانی که در حین مرخصی و یا اشتغال خارج از زندان مرتکب جرم عمدی می‌شوند، برای بار اول تا یک سال و برای بار دوم تا دو سال و برای بار سوم تا سه سال از مرخصی محروم خواهند شد.


از جهت نظارت بر زندانیان در دوران مرخصی در ماده ۲۲۷ تصرح شده دادستان یا شورای طبقه‌بندی می‌توانند برای زندانیانی که به مرخصی اعزام می‌شوند تکالیفی از قبیل معرفی نوبه‌ای به مراجع انتظامی، عدم حضور در برخی از اماکن در حین مرخصی مقرر دارد و چنانچه زندنیان دستورات صادره را رعایت ننمایند، باقیمانده مرخصی آنان ملغی و از یک نوبت مرخصی بعدی محروم خواهند شد.



البته همانطور که پیش تر در برخی مواد اشاره شد آیت الله آملی لاریجانی رییس قوه قضاییه در مورخه ۷.۴.۹۱ در راستای ساماندهي زندانيان و کاهش جمعيت کيفري زندان ها دستورالعملی را ۲۹ ماده صادر کردند که در ماده ۱۴ تا ۱۶ این دستورالعمل و تحت عنوان « توسعه فعاليت شوراي طبقه بندي زندانيان و تسهيل در مرخصي ها» گفته شده لازم است شوراي طبقه بندي زندانيان با رياست قاضي ناظر زندان، حداقل هفته اي يک بار به صورت مرتب و مستمر تشکيل جلسه داده و درخصوص مرخصي و درخواست هاي آزادي مشروط و عفو زندانيان واجد شرايط و ساير مواردي که در آيين نامه اجرايي سازمان زندان ها و اقدامات تاميني و تربيتي کشور براي اين شورا مقرر شده است، تصميم گيري نمايد.


همچنین امتياز لازم جهت استفاده از مرخصي زندانيان مندرج در آيين نامه سازمان از ۲۰۰ به ۱۰۰ تغيير و ميزان مرخصي در هر نوبت از سه تا پنج روز به پنج تا ۱۰ روز اصلاح تا افراد بيشتري بتوانند از امتياز مرخصي بهره مند گردند.و تامين لازم جهت اعطاي مرخصي به زندانيان، همان تامينات مندرج در ماده ۱۳۲ قانون آيين دادرسي کيفري است، لذا در مورد محکوميت هاي سبک و افرادي که باقيمانده محکوميت آنان کمتر از سه ماه است، همچنين افرادي که اطمينان به بازگشت آنان وجود دارد، با تشخيص قاضي ناظر زندان يا قاضي اجراي احکام با صدور قرار التزام به قول شرف يا التزام به حضور با تعيين وجه التزام، نسبت به اعطاي مرخصي اقدام مي شود.