آشنایی با نخستین خیابان طراحی شده در ایران

با اینکه در کشورمان ایران، نشانه‌های زیادی از ویژگی‌های شهری در دوران باستان هم وجود دارد، اما اولین خیابان از پیش طراحی شده‌ی ایران در زمان صفویان ساخته شده آن هم نه در شهر اصفهان، پایتخت اصلی صفویه، بلکه در شهر تاریخی و زیبای قزوین. تا قبل از دوره صفوی، خیابان‌ها و معابر شهری به صورت ارگانیک ساخته می‌شدند، اما در زمان صفوی با ساخت اولین خیابان از پیش طراحی شده یعنی خیابان سپه در قزوین دوره‌ی جدیدی از شهرسازی شروع شد. ادامه این مطلب را به نقل از الی گشت بخوانید.

قزوین از قدیمی‌ترین شهر‌های ایران به شمار می‌رود و قدمت آن به زمان شاپور اول ساسانی برمی گردد در آن زمان این شهر با دژ و استحکامات بسیار برای جلوگیری از تهاجمات ساخته شد. خیابان سپه قزوین که به نام عالی قاپو یا دولتی هم معروف است امروز با نام خیابان شهدا شناخته می‌شود و به همراه جاذبه‌های تاریخی اطرافش از مهمترین جاذبه‌های قزوین است. خیابان سپه اولین خیابانی است که ساخت آن از پیش طراحی شده است و مثل دیگر میدان‌ها، میدانچه‌ها و یا گذر‌های ارگانیک نبود. این خیابان که مسیری مستقیم برای رفت و آمد بود در دوره‌ای که قزوین پایتخت بود از محل سردر عالی قاپو تا حوالی مسجد جامع ساخته شد. پس از جابجایی پایتخت صفویه به اصفهان نمونه‌ی کامل‌تر این خیابان در این شهر و به اسم چهار باغ ساخته شد.

خیابان سپه از ضلع شمالی به کاخ چهل ستون و عمارت عالی قاپو می‌رسد و در ضلع جنوبی بعد از پیشی گرفتن از مسجد جامع عتیق به خیابان سلامگاه و خیابان راه ری منتهی می‌شود. در ضلع شرقی خیابان سپه مغازه‌های آجرنمای زیادی را می‌بینید که با اینکه جدید هستند، اما به سبک و سیاق قدیم ساخته شده اند. ساخت خیابان سپه به زمان شاه طهماسب صفوی برمی گردد، او که در زمان ولیعهدی چند سالی را در قزوین گذراند در زمان سلطنت مدتی پایتخت صفویان را به قزوین منتقل کرد، همین جابجایی، عمران و آبادانی زیادی را برای قزوین به همراه آورد و باعث ساخت جاذبه‌هایی مثل عمارت دولتخانه، عالی قاپو و … برای قزوین شد. یکی از مهمترین اتفاق‌هایی که در این دوره در شهر افتاد ساخت خیابان سپه بود، خیابانی که درست جلوی عمارت عالی قاپو ساخته شده و تا مسجد جامع ادامه پیدا می‌کند.

برای ساخت خیابان سپه، اراضی زنگی آباد از میرزا شرف جهان قزوینی خریداری شد و برای ساخت عمارت‌های حکومتی، کاخ‌ها و باغ‌ها و در نظر گرفته شد چند وقت بعد مجموعه کاخ و باغ‌هایی در این اراضی طراحی و ساخته شد. این خیابان بعد‌ها و در زمان قاجار بزرگ‌تر شد و بنا‌های دیگری مثل تلگرافخانه در کنار آن احداث شد. در زمان ناصرالدین شاه به دستور مباشر سعدالسلطنه که بعد‌ها حاکم قزوین شد، مهمانخانه و چاپارخانه‌ای در بخش جنوبی خیابان سپه ساخته شد که هر دوی آن‌ها در سال ۱۳۱۰ خورشیدی ویران شدند و سبزه میدانی بر جال آن ساخته شد که به خاطر کمبود آب ویرانه ماند و سال‌ها بعد با ساخت خط آهن در قزوین و ایجاد ایستگاهی در جنوب شهر، خیابان سپه تا ایستگاه امتداد پیدا کرد و سبزه میدان و بخشی از کاروانسرای سعدالسلطنه از بین رفتند. خیابان سپه و عمارت‌های تاریخی اطرافش از مهمترین جاذبه‌های گردشگری قزوین هستند و گردشگران زیادی در سفر به قزوین از آن دیدن می‌کنند.

سردر عالی‌قاپو در بخش شمالی خیابان واقع شده و یکی از هفت دروازه بزرگی به شمار می‌رود که رو به دولت‌خانه صفویان باز می‌شده است. بر روی کاشی‌های معرق پیشانی این سردر کتیبه‌ای با خط ثلث به چشم می‌خورد که کار خوش نویسی آن را علیرضا عباسی انجام داده و یکی از عناصر زیبایی این سردر است.

قسمت شرقی عالی قاپو پر از ساختمان‌های قدیمی است که در میان آن‌ها مدرسه امید و خانه فرهنگ امیرکبیر به چشم می‌خورند. درست در پشت سردر عالی‌قاپو چشمتان به مهم‌ترین بنای شهر یعنی عمارت چهل‌ستون می‌افتد، جایی که در دوره شاه طهماسب محل پذیرایی از مهمانان بوده و در وسط باغ جذابش درختانی هست کهنسال و سربفلک کشیده. این خیابان در سال‌های قبل درست مثل قلب مرکز شهر بوده و به عنوان مهم‌ترین آثار دوران صفویه با وسعتی بزرگ‌تر از امروز در عصر شاه طهماسب و شاه‌عباس برای پذیرایی از سفرای دولت‌های بیگانه و بزرگان مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این خیابان امروز هم در محدوده محور فرهنگی واقع شده و مراسم و تجمع‌های زیادی در آن برگزار می‌شود.

خیابان سپه در سال ۱۳۸۷ به عنوان اولین خیابان ایران در لیست آثار ملی ایران قرار گرفت و در سال‌های ۱۳۸۷ تا ۱۳۸۹ توسط شهرداری قزوین احیاء شد. نیازی نیست که حتما از پیشینه و گذشته‌ی این خیابان چیزی بدانید آثار تاریخی زیادی مثل مسجد و آب انبار در محدوده خیابان سپه به چشم می‌خورد که همگی نشان دهنده قدیمی و تاریخی بودن این خیابان هستند.