حقایقی درباره مردمان باستانی «هفت‌تپه»

تعیین توالی DNA میتوکندری بقایای اسکلتی" هفت‌تپه" (به عنوان افراد بومی ایران با قدمت ایلام میانی) نشان داد که، آن‌ها از نظر ژنتیکی با گروهی که حداقل از ۳۰۰۰ سال پیش (۱۱۰۰-۱۴۵۰ قبل از میلاد) در ایران وجود داشته‌اند، مشابه بودند. آن‌ها می‌توانند با مهاجرت هندوایرانیان ارتباط داشته باشند و منشأ آن‌ها را باید در جنوب غرب ایران و در تمدن ایلام جست‌وجو کرد.

این مطالعه با استفاده از روش‌های علم «ژنتیک باستان‌شناسی» انجام گرفته است. ژنتیک باستان‌شناسی به معنای مطالعه‌ی پیشینیان با استفاده از تکنیک‌های ژنتیکی مولکولی است. این علم به کشف حقایق و ناگفته‌های فرهنگی و معیشتی دوران باستان از قبیل: منشأ انسان مدرن و سیر تکاملی آن، چگونگی مهاجرت و توزیع جغرافیایی آن در پنج قاره جهان و همچنین بررسی تنوع ژنتیکی نمونه‌های DNA باستانی در نقاط مختلف جهان و مقایسه‌ی تحلیلی آن با جمعیت انسان امروزی کمک می‌کند.

اطلاعات موروثی ژنتیکی هر موجود زنده‌ای درون مولکول DNA قرار گرفته است. این مولکول در تمام سلول‌های بدن موجودات وجود دارد. بیشتر ماده‌ی ژنتیکی بدن انسان در هسته‌ی سلول‌ها قرار دارد، اما علاوه بر این DNA هسته‌ای، DNA دیگری نیز درون «میتوکندری» که اندامک تأمین‌کننده‌ی انرژی سلول است، وجود دارد. برخلاف DNA درون هسته که از طریق پدرو مادر به طور مشترک به فرزندان منتقل می‌شود، DNA میتوکندری فقط از طریق مادر به ارث می‌رسد.

درون DNA میتوکندری ناحیه‌ای وجود دارد که از آن برای مطالعه‌ی مردم‌شناسی، ارتباط فیلوژنتیک اقوام، سفر ژنتیکی انسان‌های اولیه و شناسایی هویت افراد در پرونده‌های قضایی استفاده می‌شود؛ بنابراین با بررسی DNA میتوکندری انسان‌های امروزی، می‌توان رد پای زنان و مادران قدیمی انسان را جست‌وجو کرد.

مریم رمضانی؛ دانشجوی دکتری باستان‌شناسی دانشگاه تهران و همکارانش برای اولین بار در ایران DNA باستانی استخوان‌های انسان را مورد بررسی قرار دادند و هاپلوگروپ DNA میتوکندری بقایای اسکلتی به دست‌آمده از منطقه‌ی هفت‌تپه‌ی خوستان را بررسی کردند تا بتوانند تصویر واضحی از پیشینه‌ی ژنتیک ایرانیان ارائه دهند.

منطقه هفت‌تپه، در جنوب غربی دشت خوزستان قرار دارد. در هفت‌تپه خوزستان، قدیمی‌ترین بقایای فرهنگی متعلق به دوره "سوکل مخ" (نیمه‌ی اول از هزاره دوم پیش از میلاد) و ایلام میانی شناسایی شده است. در یکی از ترانشه باستان‌شناسی تعداد زیادی اسکلت متعلق به دوره‌ی ایلام میانی یافت شده که ویژگی‌های تدفین را ندارند و به صورت نامنظم قرار گرفته‌اند.

برای انجام این آزمایش از ۱۰ اسکلت به صورت جداگانه استخوان فمور، استخوان تیبیا و دندان مولار برداشت شد. در آزمایشگاه نمونه‌های DNA موجود در آن‌ها پس از آماده‌سازی، با استفاده از روش PCR تکثیر و توالی‌یابی شدند. توالی‌ها با توالی مرجع مقایسه و هاپلوگروپ این اقوام R. ۲ و R. ۵تعیین شد. با ردیابی این هاپلوگروپ‌ها از مناطق آریانشین مشخص شد که منشأ هاپلوگروپ R. ۲ جنوب غربی ایلام و تمدن ایلام است.

نتایج این مطالعه در آخرین شماره‌ی دوفصل‌نامه‌ی علمی-پژوهشی «مطالعات باستان‌شناسی» وابسته به دانشگاه تهران، به چاپ رسیده است.