توقیعات امام زمان شامل چه مباحثی است؟

متن زیر جلسه سی و نهم از سلسله مباحث مهدویت است که توسط حجت الاسلام سیدمحمدباقر علوی تهرانی ایراد شده است.

در خصوص وظایف نواب خاص صحبت می‌کردیم وظیفه دومی که برای نواب لحاظ شده جلوگیری کردن از ادعای بابیت بود.

اگر کسی ادعای نیابت خاص کرد، این ادعا باید همراه با کرامت باشد. و، چون نمی‌توانند کرامتی را ارائه بدهند، بنابر این آن‌ها نمی‌توانند نایب باشند. کرامت هم به درخواست من باید باشد نه به قدرت طرف، او ممکن است چهار تا کار شعبده بازی بلد باشد بگوید می‌خواهی این کار بکنم؟ نه، آنچه من می‌خواهم باید اتفاق بیفتد و کسی که این نیابت را داشته باشد باید بتواند انجام بدهد. نواب اربعه این توانایی را داشتند، کرامت‌های خیلی عجیبی داشتند فرصت بشود یکی از کرامت‌ها را بیان کنم.

کار نواب این بود که جامعه را طوری آماده می‌کردند که روأسای شیعه امامّیه در مقابل مدعیان بایستدند، و سومین کار صدور توقیع از ناحیه امام زمام علیه‌السلام بود. یک نفری که در آن دوره ادعای بابیّیت کرد، بعد ادعای مهدویت کرد، بعد ادعای نبوت کرد و بعد ادعای الوهیت کرد. اساساً انحراف در او جایی توقف پیدا نکرد و به ذلت گرفتار شد.

ما یک بحثی داریم از سلسله بحث‌های مهدویت تحت عنوان توقیعات صادره. این توقعیات صادره اولاً توقیع به چه معنایی هست؟ ثانیاً چه نوع از فرمایشات حضرت را پوشش می‌دهد؟

توقیع در لغت به معنای نشان نهاندن، یک علامت را قرار دادن بر یک نوشته است. حالا این نشان یا امضاء است یا اعلام می‌کنید مساعدت شود یا باطل شد، این را در لغت توقیع می‌گویند. در اصطلاح توقیع صدور یک متنی است از یک شخصیتی در موقعیت بالاتر در مقام پاسخ به یک نوشته. وقتی یک نوشته محضر یک بزرگتر می‌آید توضیح می‌کند مثلاً رسیدگی شود این را توقیع می‌گویند. دیگر امضاء و این حرف‌ها نیست آنچه را پاسخ می‌دهد. جواب س‍ؤال مثلاً می‌دهد. یا مساعدت می‌کند و یا هر کاری که می‌کند.

در فرهنگ شیعی واژه توقیع بر مکابته‌های و منشور‌ها و نامه‌های امامان علیهم السلام حتی بدون دریافت نام و درخواست قبلی اطلاق می‌شود و گاه برخی پیام‌های شفاهی امام عصر علیه‌السلام را نیز توقیع می‌گویند که مثلاً امام علیه‌السلام توصیه‌ای را شفاهاً می‌فرمانید.

۱ـ پس گاهی اوقات یک درخواستی را می‌دهند امام علیه‌السلام پاسخ می‌دهد؛

۲ـ گاهی اوقات خود امام علیه‌السلام بداعتاً این کار را انجام می‌دهند خودشان شروع می‌کنند بدون این که درخواستی بوده باشد؛

۳ ـ. و گاهی اوقات امام علیه‌السلام کلام شفاهی دارند: به فلانی بگو این کار را نکند می‌شود توقیع ـ. اولین امامی که از او توقیع صادر شد وجود نازنین حضرت موسی بن جعفر علیه‌السلام است.

شخصیت عالی مقام حسن بن علی و جنان به امام نامه می‌نویسد به امام می‌گوید از خدا برای من طلب فرزند کنید این توقیع از مخصوصاً خواندم که بدانید که اگر کسی اولاد ندارد راهش موسی بن جعفر علیه‌السلام است هم توسل به موسی بن جعفر علیه‌السلام و هم اِن‌شاءالله آن رفتار‌های پزشکی است.

ـ. در قُلبَ الِاسناد است: فَوَقَّع فِی الکِتابِ قَد قَضِّ الله تَبارَکَ وَ تَعالی حاجَتَکَ وَ سَّمهُ مُحَمدَ موسی بن جعفر علیه‌السلام پای در خواست حسن بن علی و نوشت به این که توقیع کرد به این معنا که خداوند بزودی حاجتت را برآورده خواهد کرد و پسری است و نامش را محمد بگذار پس اولین توقیع رسمی ساحت مقدس موسی بن جعفر علیه‌السلام است.

توقیعات در زمان امام رضا علیه‌السلام و در زمان امام هادی و امام عسگری سلام‌الله علیهم اجمعین دیگر اوج می‌گیرد و دلیلش هم اینست که دیگر، چون مردم خیلی راحت نمی‌توانند با امام ارتباط بگیرند و دسترسی ندارند. شاید ملاک این که از زمان موسی بن جعفر علیه‌السلام توقیع شهرت پیدا می‌کند بخاطر این است که مردم تا قبل از موسی بن جعفر علیه‌السلام دسترسی به امام داشتند، ولی از موسی بن جعفر علیه‌السلام به بعد دسترسی ندارند؛ و اسم این نامه نگاری‌ها را توقیع می‌گذارند، چون مردم دیگر نمی‌توانند دسترسی پیدا بکنند.

ـ. نکته بسیار مهمی که در بحث توقیع مطرح می‌شود اینست که این نامه‌ها دسته بندی دارد. دسته بندی هم به این صورت است که:

ـ. بخشی پاسخ مسائل اعتقادی است راجع به صفات خدا صحبت کردند.

ـ. بخشی مربوط به مسائل فقهی است.

ـ. بخشی مربوط به کرامت است یا درخواست حاجتی کردند امام پاسخ دادند

ـ. و بخشی صدور ادعیه است. بعضی از ادعیه ما صادره از امام عصر علیه‌السلام است مثل زیارت آل یس مثل زیارت ناحیه مقدسه این‌ها را امام علیه‌السلام نوشتند.

ـ. و بخشی هم موضوعات پراکنده است یعنی آن‌قدر متعدد است که نمی‌شود تحت یک عنوان خاص قرارش داد. اولین کتابی که راجع به توقیعات جمع‌آوری شده است جناب شیخ صدوق در کمال الدین و تمام النعمه و جناب شیخ طوسی در کتاب الغیبه آورده اند. اهمیت جمع‌آوری این دو بزرگوار این است که برخی از آقایان ادعایشان این است که ما به آن طایفه‌ای از روایات اهمیت می‌دهیم که در منابع کهن وجود داشته باشد. اگر یک روایتی در کتاب‌های صدوق و شیخ طوسی نبود، ولی در متأخرین از روات بود خیلی برای بعضی مورد توجه نیست:

۱ـ، اما نکته مهم اینست که این توقیعات در منابع کهن موجود است یعنی شیخ طوسسی و جناب شیخ صدوق آن را آورده اند. این یک نکته حائز اهمیت است.

۲ـ نکته دیگر این که اساساً برای ما چرا توقیع اهمیت دارد؟ توقیع از نظر ما به این دلیل اهمیت دارد که ما بدانیم اماممان گر چه ظاهر نیست، اما حضورش به نحو اشراف بر جامعه است.

ما باید همواره بدانیم که امام ناظر ماست و امور و شئون ما برایش اهمیت دارد.

اثر سید مجتبی بحرینی کتاب حدیث توقیعات، توضیح راجع به توقیعات داده‌اند. کتاب نشانی از امام غایب اثر دکتر محمد مهدی رُکنی بازنگری و تحلیل توقیعات؛ این کتاب هم توقیعات را تحلیل کردند.

توقیعات در واقع مجموعه کلمات امام علیه‌السلام است. مجموعه کلمات امام عصر علیه‌السلام به سه مقطع برمی‌گردد.

ـ. یک بخش در زمان ولادت هست تا پنج سال عمر شریف‌شان زیر سایه پدر بزرگوارشان دو تا کلمات را این جا بیان می‌کنم.

ـ. حضرت امام عسگری علیه‌السلام فرزند بزرگوارشان که بدنیا آمدند فرزند را به سینه چسباندند و به ایشان فرمودند: سخن بگو، نوزاد شروع کرد به سخن گفتن، اولاً سخن گفتن نوزاد سابقه دارد در زمان حضرت عیسی که معصوم است و در غیر معصوم آن شاهدی که برای جناب یوسف علیه‌السلام اقامه شد.

حضرت فرمود: آشهد اَن لااِله اِلّا وَحَدهُ لا شریک لَه و اَشهَدُ اَنَّ مُحَمداً رسول الله (صلّی‌الله علیه و آله) شیخ طوسی رحمه الله علیه می‌فرماید جمله دومی را که از امام جمع آوری کردند اینست که حضرت وقتی بدنیا آمدند بعد از شهادتین، عطسه کردند، در عطسه الحمدالله رب العالمین گفتند وصلّ الله علی محمد و آله این جمله خیلی عجیب است. ظالمان و ستمگران فکر می‌کند حجت الهی از بین رفته، اگر خدا به ما اجازه بروز و ظهور داده بود تمام شک‌ها برطرف شده بود. این بخشی از کلمات و سخنان امام در پنج سال اول است.

بخشی از کلمات امام در دوره غیبت صغری است. اگر ما راجع به توقیع صحبت می‌کنیم راجع این ۶۹ سال داریم صحبت می‌کنیم و اِلاّ عالمان ما در توقیعات که در دوران غیبت کبری صادر شده در صحت آن خیلی باور ندارند. لکن اصل توقیعات در آن ۶۹ سال است با آن محوریتی که عرض کردم برخی ادعیه است، مثل زیارت آل سین، مثل زیارت ناحیه برخی پاسخ به مسائل شرعی است یعنی فقهی است، برخی مسائل اعتقادی است، برخی صدور کرامت است و در واقع از امام درخواست دعا داشتند.