چرا رسانه‌ها تصاویر جعلی منتشر می‌کنند؟

دوازدهمین جلسه نقد و اندیشه با موضوع «فضای مجازی، تصاویر جعلی و افکار عمومی» با حضور کورش پارسانژاد (گرافیست)، هادی حیدری (کاریکاتوریست)، رضا معطریان (عکاس خبری) و نادر داودی (سردبیر ماهنامه مصور «قهوه») چهارشنبه (۱۵ اسفند ماه) برگزار شد.

هادی حیدری در آغاز این نشست بیان کرد که می‌خواهند در ابتدا عوامل اجتماعی مؤثر در پخش شدن تصاویر جعلی را بررسی کنند.

در ادامه نادر داودی گفت که باید از منظر خبرسازی به این موضوع نگاه کرد، همچنین باید بدانیم که چه قدرت و نیرویی پشت این امر است.

او ادامه داد: یک تصویر به پخش شدن یک خبر کمک می‌کند؛ به عنوان مثال در دوره جنگ ایران و عراق قصد داشتند بستری برای فرستادن جوانان به جبهه پیدا کنند. در اروپا این کار را فرستادن کودکان به جنگ می‌خواندند. درواقع اروپا گفته بود ایران نیرو ندارد و به همین دلیل کودکان را به جبهه گسیل می‌کند. در همان زمان یک عکاس خارجی یک نوجوان ایرانی را از لحظه خروجش از خانه برای رفتن به میدان جنگ تعقیب کرده تا زمانی که آن نوجوان به میدان مین رفته بود. این تصاویر بعد‌ها به حالت داستان مصور منتشر شد؛ هرچند پایان آن نوجوان مشخص نشده بود. غرب قصد داشت با این عکس‌ها بگوید که ایرانی‌ها از کودکان برای باز کردن میدان مین استفاده می‌کنند. در اصل مفهوم و منظور این عکس‌ها حقیقت نداشت، ولی با انتشار آن‌ها یک خبر جعلی درباره ایران منتشر شد.

شایعه برای مردم شیرین‌تر از واقعیت است

کوروش پارسانژاد درباره زمینه‌های اجتماعی ساخت تصاویر جعلی گفت: به نظر من شایعه برای مردم واقع‌پذیر و شیرین‌تر از واقعیت است. اول به دلیل اینکه برای مخاطب اعتماد سازی کافی نمی‌شود و ممکن است که مخاطب نسبت به مبدأ خبر که رسانه‌های داخلی است، اعتماد نداشته باشد به همین دلیل بازار شایعه و تصاویر جعلی داغ می‌شود. به نظر من خود مردم به دنبال حاشیه هستند.

در این بین داوودی اضافه کرد: من معتقدم «فیک نیوز» یک مسئله داخلی نیست و بیشتر یک جنگ رسانه‌ای است که رسانه‌های قوی درگیر آن می‌شوند. البته ما هم نمونه‌هایی از آن را داریم، ولی آنچه که باعث شده این بحث وارد ایران شود به دلیل تأثیر رسانه‌های قدرتمند و معتبری مثل نیویورک تایمز است که در دنیا جدی گرفته می‌شوند. زیرا خبری که در آنجا بُلد می‌شود در ایران هم منتشر می‌شود. زمانی که ۱۱ سپتامبر اتفاق افتاد «سی ان ان» تصاویری از فلسطین منتشر کرد که مردم در حال شادمانی بودند گرچه که کاملاً غلط بود و این رسانه بعداً تنها گفت که اشتباه صورت گرفته است. این بحث داخلی نیست و یک بحث رسانه‌ای جهانی است.

هر چقدر قدرت رسانه‌ها بیشتر باشد قدرت جعل آن بالاتر خواهد بود

رضا معطریان هم بیان کرد که بحث تصویر جعلی از روزی که عکاسی ابداع شد به وجود آمد و گفت: عکاسی از آتلیه شروع شد و در آن زمان بر مبنای عکاسی کلاسیک بود. زمانی که عکاسان دوربین‌های خود را به درون جامعه بردند به یک امر رسانه‌ای تبدیل شد. رسانه سیاسی و دولتی است، پس با دلخواه دولت‌ها عکس منتشر خواهد کرد. درواقع در عکس‌های جعلی بخشی از واقعیت نادیده گرفته می‌شود. جعل در دو صورت به وجود می‌آید؛ یک اینکه واقعیت را چگونه نشان می‌دهی و یا چگونه بخشی از آن را حذف می‌کنی؛ هر چقدر قدرت رسانه‌ها بیشتر باشد قدرت جعل آن بالاتر خواهد بود.

همچنین پارسا نژاد درباره غلبه فرد بر رسانه، گفت: به نظر من عدم اعتماد به رسانه باعث می‌شود که یک فرد اعتماد بیشتری در بین مردم داشته باشد. وقتی رسانه‌ها انحصاری می‌شود این اتفاق رخ می‌دهد. مثلاً در حال حاضر افرادی هستند که حضور آن‌ها در رسانه‌ها ممنوع است، ولی در بین مردم محبوب هستند و یک حرف کوچک آن‌ها عین بمب می‌ترکاند.

کار نفرات اول هم جعلی بود

پارسانژاد ادامه داد: من به دلیل حرفه خود خیلی وقت‌ها داور جشنواره‌های مختلف می‌شوم و طبیعی است که حتماً همه پوستر‌های دنیا را ندیده باشم. با این حال یک بار تصمیم گرفتیم تصویر پوستر‌های شرکت کننده‌ها را در گوگل سرچ کنیم، ولی گاهی کار افرادی که نفر اول شده بودند نیز کپی و جعلی بود.

از پارسا نژاد سوال شد که آیا نمونه‌های شاخصی از طرح‌های گرافیکی که واقعیت یک اتفاق را در برهه‌ها و زمان‌های مختلف جعل کرده باشند، می‌شناسد؟ او پاسخ داد که بله چنین نمونه‌هایی وجود دارد.

این گرافیست ادامه داد: این امر ناخودآگاه مرا به یاد محمد جواد ظریف (وزیر امور خارجه) می‌اندازد. مثلاً برای دوره جنگ ایران و عراق تصویری از سر ظریف در یکی از دانشگاه‌های آمریکا به جای یک دانشجوی امریکایی زده شده و گفته شده بود که او به جای اینکه بجنگد در حال خوشگذرانی است!

البته پارسانژاد نمونه گرافیکی خاصی را عنوان نکرد و در ادامه معطریان گفت که در گرافیک جعل در مفهوم و تخیل اتفاق می‌افتد، ولی در عکس واقعیت جعل می‌شود.

در عکس همه واقعیت را نمی‌بینیم

او اضافه کرد: یک عکس خیلی معروف از جنگ ویتنام وجود دارد که در آن یک ژنرال با خونسردی در حال شلیک کردن به سر یک فرد دیگر است. این عکس از ادی آدامز بود که او را معروف کرد. آدامز بعد‌ها گفت: در این عکس دو نفر مردند. یک، آن کسی که به او شلیک شد دو، کسی که شلیک کرد. بعد‌ها گفت که در آن لحظه خود من هم مردم، چون واقعیت نیز مرد. زیرا آن کسی که به او شلیک شد پنج نفر از اعضای یک خانواده را کشته بود. در عکس همه واقعیت را نمی‌بینیم و با توجه به میل و خواسته صاحب قدرت و رسانه تصویر به مخاطب ارائه می‌شود.

در ادامه این نشست داوودی گفت‌: به نظر من تصویر جعلی آن است که رسماً آن را می‌سازند نه آن که گزینشی است و بخشی از آن نادیده گرفته می‌شود. از زمانی که فهمیدند می‌توان عکس را دستکاری کرد و عکس تنها برای ثبت واقعیت نیست، دستکاری در عکس معنا پیدا کرد. مثلاً کاری که کاوه گلستان قبل از انقلاب با عکس‌های پلارویدی خود کرد. درواقع این عکس‌ها یک اثر هنری بودند، ولی وقتی وارد رسانه می‌شوند دیگر مفهوم هنری ندارند و بیان جعلی پیدا می‌کنند. دستکاری در عکس خبری جایز نیست. یکی از اتفاقاتی که در فضای رسانه‌ای و دنیای جدید می‌افتد جعل در اسناد و تصاویر تاریخی است. زمانی که حکومت‌ها حس می‌کنند مردم ناراضی هستند، تصویر فیک منتشر می‌کنند. تصویر جعلی تصویری است که در آن برای جا انداختن واقعیت مورد نظر و فریب افکار عمومی، دستکاری عمدی صورت می‌گیرد. عکاسی لزوماً هنر نیست. بستگی دارد چه استفاده‌ای از آن شود. ولی در گرافیک اگر گرافیست هنرمند نباشد یک جای کار لنگ خواهد زد.

تصویر جعلی یک اسلحه است

در ادامه از داوودی سوال شد که چه کسانی به ساخت تصاویر جعلی پناه می‌بردند؟ او پاسخ داد: تصویر جعلی پناه نیست، یک اسلحه است. مردم ما الان مهمترین موضوع تهاجمند. ولی مسئولان ما مقصرند و دقیقاً همراه با رسانه‌های قدرتمند به صورت نا آگاه همکاری می‌کنند و بازی آن‌ها را انجام می‌دهند، چون به حرف کسی گوش نمی‌کنند و اصلاً نظر کارشناسان را نمی‌خواهند، زیرا نگاهشان از بالا به پایین است. مسئولان ایران و رسانه‌های قدرتمند همسو هستند.

پارسانژاد اضافه کرد که یک بخش عکس‌های جعلی از طرف افراد مریض و بیکار است و بخشی هم به حاکمیت‌ها بر می‌گردد.

معطریان بیان کرد که از جعل تصاویر برای منافع خود استفاده می‌کنند و این یک جنگ رسانه‌ای است.

او ادامه داد: دروغ گفتن در هر حالتی بد است. وقتی در واقعیت دست می‌بریم داریم واقعیت را جعل می‌کنیم. الان فیک نیوز خیلی گسترده شده. حتی متنی که برای یک عکس استفاده می‌شود، مسیر آن را به طور کلی عوض می‌کند. مثلاً عکس‌های کیم اون جون (رهبر کره شمالی) و ترامپ خیلی دستکاری شده که فکر می‌کنم از طرف کره شمالی بود به گونه‌ای که قد کیم اون جون را بلندتر کرده بودند.

داوودی در همین راستا مثالی از تصاویر شبکه من و تو عنوان کرد و گفت: در شبکه من و تو تصاویر خیلی قشنگی از زمان قبل از انقلاب نشان می‌دهند که انگار حکومت آن موقع کاملاً درجه یک بوده و مردم کاملاً دیوانه بوده‌اند. گرچه که الان ۲۰ تا ۱۵ درصد از نسل آن موقع باقی مانده‌اند و اگر با آن‌ها صحبت کنید می‌گویند که آن موقع شرایط بد بوده و همه خواهان آزادی بوده‌اند، پس مردم به خیابان‌ها ریختند.

همچنین از پارسانژاد سوال شد که چگونه صاحبان قدرت می‌توانند راه‌هایی را بروند که تصاویر جعلی به این شکلی که هست منتشر نشود، با توجه به اینکه مسئولین علاقه‌ای به صحبت با کارشناسان ندارند؟ او گفت: این امر به بحث اعتمادسازی برمی‌گردد. در دهه ۶۰ چاپ کتاب‌های صادق هدایت ممنوع بود و نسخه‌های تقلبی آن منتشر می‌شد، ولی در دهه ۷۰ فضا بازتر شد و دیدند که با چاپ کتاب‌های هدایت اتفاق خاصی نمی‌افتد. درواقع باید اعتماد مردم را جلب کنند و همچنین به مردم اعتماد کنند.

رسانه باید بی‌طرف باشد

معطریان با بیان اینکه رسانه آینه جامعه است، گفت: اتفاقی که در رسانه‌های ما می‌افتد این است که یا واقعیت را کمرنگ می‌کنیم یا پررنگ. مثلاً برای یک تظاهرات هزار نفره از واژه میلیونی استفاده می‌کنند. در این صورت کارشناس مسئله را بررسی می‌کند و دروغ آن‌ها را فلش می‌کنند. این امر باعث می‌شود بار دیگر حتی اگر جمعیت میلیونی هم باشد کسی حرف آن‌ها را باور نکند. باید بگذارند واقعیت دیده شود. جامعه ما نه آنقدر که غرب می‌گوید وضعش خراب است و نه آنقدر که رسانه‌های داخلی می‌گویند، خوب است. در حال حاضر تقریباً عکس خبری در ایران متوقف شده و عکاس‌ها خیلی وقت‌ها دعوت نمی‌شوند و عکسی که سازمان خاص می‌گیرد باید کار شود. در حال حاضر صاحبان قدرت صاحب رسانه هستند. رسانه باید بی طرف باشد و به جایی وصل نباشد.

داوودی در این راستا گفت: شرایط جامعه ما اینگونه است. رسانه‌های همه دنیا به حکومت‌ها وصل هستند. حتی اگر جایی هم باشد که حکومت کنترل نکند یک جماعت متعصب داریم که آن را قبول نمی‌کند. من رسانه را ابزار قدرت می‌دانم و صرفاً از طرف حکومت نیست و در دنیا ممکن است از طرف شرکت‌های بزرگ کنترل شوند.