پتانسیل وقوع زلزله ۷ ریشتر در دریای عمان

خلیج فارس بازمانده گودال بزرگی است که از دوران گذشته زمین شناختی تحت تأثیر فشار ناشی از آتشفشان‌های فلات ایران ایجاد شده است. زمین‌شناسان معتقدند در حدود ۵۰۰ هزار سال پیش، صورت نخستین خلیج‌فارس در کنار دشت‌های جنوبی ایران تشکیل شد و به مرور زمان، بر اثر تغییر و تحول در ساختار درونی و بیرونی زمین، شکل ثابت کنونی خود را یافت.

خلیج‌فارس در آغاز بسیار پهناور بوده به طوری که تا اواخر دوره سوم زمین‌شناسی بیشتر جلگه‌های برازجان، بهبهان و خوزستان ایران تا کوه‌های زاگرس در زیر آب بودند.

پس از پایان آخرین عصر یخبندان در حدود ۱۱ هزار سال پیش، و ذوب‌شدن یخ‌های قطبی و بالا آمدن آب اقیانوس‌ها و دریاهای آزاد، سطح دریای عمان نیز بالا آمده و از طریق تنگه هرمز، آب به درون گودال بسیار بزرگی که امروزه به نام خلیج فارس می‌شناسیم، جاری شده و به‌تدریج، به شکلی که امروز می‌بینیم درآمده است.

این خلیج توسط تنگه هرمز به دریای عمان و از طریق آن به دریاهای آزاد مرتبط است. از بین کشورهای همسایه خلیج‌فارس، کشور ایران دارای بیشترین مرز آبی مشترک با خلیج‌فارس است.

این حوضه آبریز اکنون با چالش‌های بی‌شماری مواجه است. زمانی تور صیادی چینی‌ها بلای جان جانداران آن شد و زمانی با هدف توسعه سواحل اقدام به ساخت سواحل مصنوعی کردند که به گفته محققان این حوزه، این اقدام موجب شده تا چرخش طبیعی آب در خلیج فارس که منجر به خروج آلودگی‌ها از آن می‌شود، صورت نگیرد. هر چند که هشدارهایی از سوی این محققان از ۱۰ سال گذشته اعلام شد ولی آنها امیدوارند با نامگذاری روزی به نام روز خلیج فارس (۱۰ اردیبهشت ماه) اقدامات لازم برای نجات بخشی وضعیت اجرایی شود.

دخالت‌های انسانی در اکوسیستم خلیج فارس

دکتر راضیه لک در گفت‌وگو با ایسنا، خلیج فارس یکی از مهمترین مناطق دنیا از نقطه نظر سیاسی، اقتصادی و نظامی دانست که به دلیل عمق کم، شوری آب، دمای هوا، ارتباط محدود با آب‌های آزاد جهان و مسائل ناشی از بهره برداری از منابع انرژی، اکوسیستم ویژه‌ای را تشکیل می‌دهد و از لحاظ محیط زیست به شدت آسیب پذیر است.

جریانات دریایی در خلیج فارس عکس حرکت عقربه‌های ساعت است و در اثر اختلاف شوری و دمایی بین دریای عمان و خلیج فارس است. البته باد و جریانات جزر و مدی هم حائز اهمیت است. این جریانات به گونه‌ای است که تقریباً هر سه سال یک بار آبی که وارد خلیج فارس می‌شود از سمت تنگه هرمز به دریای عمان بر می‌گردد.

وی ورود و خروج آب در خلیج فارس را از طریق تنگه هرمز دانست و ادامه داد: چرخش طبیعی آب سبب می‌گردد که آلودگی‌های موجود خلیج فارس، از طریق تنگه هرمز خارج شود.

رئیس پژوهشکده علوم زمین با اشاره به اثرات ساخت جزایر مصنوعی از سوی کشور امارات متحده عربی بر محیط زیست خلیج فارس، اظهار کرد: از سال ۲۰۰۳ به بعد کشور امارات مبادرت به ساخت جزایر مصنوعی به منظور توسعه صنعت گردشگری و جذب سرمایه خارجی، بدون توجه به اثرات سو آن در منطقه کرده است.

لک ادامه داد: داده‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهد محدوده مورد مطالعه، منطقه وسیع و کم عمقی است که به طور عمده با ریخت شناسی پست، محیط تبخیری و منطقه جزر و مدی مشخص می‌شود. همچنین زیر محیط‌های مختلف شامل "لاگون" (خور)، کانال‌های لاگونی، پهنه‌های جزر و مدی عمده‌ترین اشکال موجود در محدوده خط ساحلی منطقه مورد مطالعه هستند که در ارتباط با متغیرهای حاکم بر محیط خشکی و در تعامل با محیط دریایی ایجاد شده‌اند.

به گفته این محقق، با مقایسه تصاویر ماهواره‌ای در چندین دووره زمانی، تغییرات مورفولوژیکی در سواحل امارات در نتیجه فعالیت‌های انسانی به طور واضح آشکار می‌شود. این تغییرات ژئومورفولوژیکی باعث تغییر الگوی رسوبگذاری یا تحول خط ساحلی شده است.

لک، اضافه کرد: علاوه بر ساخت جزایر مصنوعی با هدف جذب توریست، سدها یا "بریر"هایی به موازات ساحل نیز به طور مصنوعی احداث شده است. ساخت بریرهای مصنوعی شبیه بریر های طبیعی موازی ساحل که بنام پروژه ساحل دریا (Sea Shore) معروف است، سبب ایجاد محیط لاگونی و آرام در فاصله بین ساحل و بریر شده است و سبب فراهم کردن شرایط بسیار مناسب برای رسوبگذاری و ته نشست کربنات‌ها شده است.

وی ادامه داد: ساخت جزایر مصنوعی در خلیج فارس چندین اثر مخرب بر روی خلیج فارس دارد، مهمترین موضوع این است که محیط رسوبی خلیج فارس یک محیط کربناته است در محیط‌های کربناته و اشباع از بیکربنات، در ائر تبخیر آب، رسوبات کربناته ته نشست می‌کنند. سرعت ته نشست رسوبات کربناته در اثر ایجاد محیط آرام و کم تحرک آب، افزایش محسوسی خواهد یافت. لذا با احداث جزایر مصنوعی و ایجاد محیط آرام در اطراف سازه‌ها، به سرعت ترسیب رسوب اتفاق خواهد افتاد و خشک شدن دریا و توسعه ساحل رخ می‌دهد. در اثر پیشروی ساحل به سمت دریا، جریان‌های طبیعی متأثر از تغییرات مورفولوژی ساحل می‌شود که خود بر چرخش آب و تصفیه طبیعی آب اثرگذار است.

تهدیداتی که مرگ مرجان‌های خلیج فارس را در پی دارد

وی با تاکید بر اینکه ساخت جزایر مصنوعی با مصالحی انجام می‌شود که عمدتاً از رسوبات حاصل از لایروبی بستر خلیج فارس است، این عمل را موجب آسیب رساندن به تنها اکوسیستم خاص محیط‌های کربناته یا همان مرجان‌های دریایی دانست.

رئیس پژوهشکده علوم زمین با تاکید بر اینکه مرجان‌های دریایی در برابر ذرات معلق در آب بسیار حساس هستند، اظهار کرد: اگر شفافیت آب در اثر بهم ریختگی رسوبات و ایجاد ذرات معلق کم گردد، مرجان‌ها دچار سفید شدگی شده و در واقع مرگ مرجان‌ها رخ خواهد داد.

به گفته این محقق لایروبی‌هایی که در کف بستر صورت می‌گیرد سبب به هم خوردن آب و کدر شدن آب خواهد شد که این امر مرگ مرجان‌ها را در پی دارد.

لک، سواحل جنوبی خلیج فارس را یکی از مهمترین محیط‌های رسوبی ریفی (کلونی مرجان‌ها توأم با انواع جانوران دریایی کف زی و شناور و همچنین ماهیان و لاک پشت‌ها) دانست و اضافه کرد: در دنیا از ریف ها مراقبت‌های ویژه صورت می‌گیرد به گونه‌ای که هیچ نوع فعالیت انسانی در نزدیکی ریف ها که منجر به تغییر شرایط طبیعی محیط رسوبی شود انجام نمی‌دهند.

هشدارهایی که جدی گرفته نشدند

رئیس پژوهشکده علوم زمین با اشاره به نتایج مطالعات انجام شده در زمینه محیط زیست خلیج فارس، ادامه داد: با مخاطراتی که در این حوضه آبریز مشاهده کردیم از حدود ۱۰ سال گذشته در زمینه ساخت جزایر مصنوعی امارات هشدارهایی را اعلام و اطلاع رسانی کردیم. اما موضوع مسکوت باقی ماند.

به گفته این محقق حوزه علوم زمین، اثراتی که ساخت جزایر مصنوعی بر روی مورفولوژی، سرعت نرخ رسوبگذاری و چرخش آب دارد موجب می‌شود که در آینده سیستم تصفیه آب خلیج فارس که به طور طبیعی انجام می‌شود و میزان آلودگی آن را پایین نگه می‌دارد، دچار اختلال شود.

وی با تاکید بر اینکه آلودگی‌های خلیج فارس در اثر فعالیت انسان ساخت در سواحل و یا بخش‌های دریایی با آلوده شدن آب دریا توأم است، به این موضوع اشاره نمودند که در حال حاضر رسوبات اکثر بخش‌های خلیج فارس فاقد آلودگی است و آن را ناشی از چرخش طبیعی آب دانست و لذا تاکید بیشتر به حفظ ویژگی‌های ژئومورفولوژیکی سواحل خلیج فارس نمودند

لزوم توجه به محیط‌های کربناته کیش و قشم

لک با بیان اینکه کلیه جزایر خلیج فارس ایران دارای محیط‌های کربناته هستند، گفت: به این معنا که جزایری چون کیش و قشم و هندورابی دارای محیط‌هایی کربناته شبیه بخش جنوبی خلیج فارس هستند و در چنین محیط‌هایی هر نوع فعالیت انسانی ناسازگار با محیط زیست، توأم با اثر مخرب بر روی ریف ها است.

احتمال وقوع سونامی در خلیج فارس

لک، شکل گیری خلیج فارس را منشأ زمین شناسی و تکتونیکی و یا زمین ساختی مربوط به کوهزایی زاگرس در زمان پلیو-پلئیستوسن دانست و ادامه داد: احتمال وقوع سونامی در دریای عمان به دلیل شیب زیادآن به طور قطع وجود دارد. دریای عمان با فلات قاره محدود، با شیب تند به اعماق ۲ تا ۳ هزار متر می‌رسد و در مناطقی که شیب قاره وجود دارد، هم لغزش‌های رسوبی می‌توانند سونامی ایجاد کنند و هم صفحه عمان که به سمت صفحه ایران در حرکت است به دلیل تولید زمین لرزه، احتمال وقوع سونامی را در این دریا افزایش دهد.

وی با تاکید بر اینکه در دریای عمان احتمال وقوع زلزله‌هایی به بزرگای ۷ وجود دارد، اظهار کرد: در دریای عمان رخداد زلزله‌های اینچنین می‌تواند سونامی ایجاد کند.

وی در عین حال تاکید کرد: تاکنون شواهد اثبات شده‌ای در زمینه رخداد سونامی در خلیج فارس در گذشته به دست نیامده است ولی مطالعاتی که ما بر روی دو مغزه رسوبی در خلیح فارس در نزدیکی بندر عباس و جنوب بوشهر انجام دادیم به شواهدی در این زمینه رسیدیم.

این محقق با تاکید بر اینکه در این مطالعات علاوه بر مطالعات لرزه نگاری کم عمق با رزولوشن بالا دو مغزه دریایی مطالعه شد که تاریخ ۱۵ هزار سال قبل منطقه بازسازی شد، خاطر نشان کرد: در این مطالعات شواهدی در ۶۸۰۰ سال قبل دیده شد که یا مرتبط به یک طوفان بسیار عظیم است و یا مرتبط با سونامی شدید است؛ چرا که مطالعات حاکی از آن است که بر اثر این توفان عظیم رسوبات وارونه شدند به گونه‌ای که رسوبات جوان‌تر به زیر و رسوبات قدیمی تر به رو آمده است ضمن آنکه قطعات بسیار درشتی در میان رسوبات ریز دانه مشاهده کردیم. هر دو این شواهد در هر دو مغزه در همین زمان دیده شد.

رئیس پژوهشکده علوم زمین با بیان اینکه اینها همگی شواهدی بر رخداد یک سونامی و یا یک توفان شدید است، یادآور شد: برای اثبات رخداد سونامی در خلیج فارس نیاز به مطالعات بیشتر است.

وی در خصوص اثبات ارتباط این رخداد با توفان نوح افزود: محققان دنیا شواهدی مبنی بر توفان نوح در زمان‌هایی مشابه رویداد گزارش شده در خلیج فارس بیان نموده‌اند ولی نمی‌توانیم تأیید کنیم که این شواهد مربوط به توفان نوح می‌شود یا خیر. این موضوع تاکنون به صورت یک علامت سوال باقی مانده است و پیشنهاد می‌گردد سایر محققان با تکمیل پژوهش‌ها و مطالعات مشابه در سایر مناطق به این سوال پاسخ دهند.