روزنامه قدس: اینترنت ملی یعنی الگوبرداری از چین

روزنامه قدس نوشت:

وقتی خارج از مرزهای ایران بسیاری از کشورها، در مراکز تحقیقاتی و علمی شان از پدیده ای به نام ایمیل استفاده می کردند، در ایران هیچ حرکتی در این زمینه وجود نداشت.

در فاصله سال 1368 مرکز تحقیقاتی ریاضی و فیزیک ایران تأسیس شد و این مرکز نخستین محرک اتصال ایران به شبکه بین المللی ایمیل شد. این تمام ماجرا نبود، چون پس از طی دو سال ایران به شبکه جهانی اینترنت متصل شد.آن روزها دکتر شهشهانی و همراهانش تلاش می کردند ایران را به مراکز علمی دنیا مرتبط کنند، هر چند آنها نمی دانستند تلاش آن روزشان انقلابی در دنیای ارتباطی برای آینده باشد. دکتر شهشهانی استاد ریاضیات و رئیس دانشکده ریاضیات دانشگاه صنعتی شریف و در واقع گنجینه خاطرات ورود اولین شبکه های ارتباطی به ایران است، تصمیم گرفتیم در یک گپ دوستانه مروری داشته باشیم به خاطراتش و او هم مهربان و صمیمی پرسش هایمان را پاسخ گفت که در ادامه می خوانید.


*آقای دکتر! تولد اینترنت در ایران با زندگی آکادمیک شما ارتباطی محکم دارد، از روزهای ابتدایی ورود اینترنت به ایران بگویید.
**البته این ماجرا به سال 1368 برمی گردد که مرکز تحقیقات ریاضیات و فیزیک نظری ایران آغاز به کار کرد، هر چند قبل از آن هم تأسیس چنین مکانی تصویب شده بود، اما فعالیت رسمی این مجموعه در سال 1368 اتفاق افتاد. خوب است به قبل از ورود اینترنت به ایران اشاره کنم که آن هم ماجرای جالب توجهی دارد. آن زمان مسأله مهمی سرزبانها بود و خیلی از کسانی که به دلیل شرایط کاری به خارج از کشور سفر کرده بودند، می دانستند که در مراکز تحقیقاتی خارج از کشور پدیده ای به نام ایمیل وجود دارد و مثلاً در اروپا و آمریکا، کاربرانی نامه ها را تایپ کرده و ایمیل می کردند به هر نقطه از دنیا که با آنها اتصال ایمیل داشتند و باز پاسخ را هم از طریق ایمیل دریافت می کردند. این پدیده تا آن روز فقط در مراکز علمی و دانشگاهی کاربرد داشت تا ارتباط بین المللی این مراکز برقرار باشد. سال 1368 من در ایتالیا به همراه تعدادی از دوستانم مشغول گذراندن یک دوره مطالعاتی بودیم که آقای محمد جواد لاریجانی به سمت ریاست مؤسسه تازه تأسیس ریاضیات و فیزیک ایران منصوب شد. لاریجانی سفری به ایتالیا داشت، ایشان با ارتباط با این گروه ایرانی مسأله تأسیس این مرکز تحقیقاتی را مطرح کرد. از آنجایی که همه ما گروهی بودیم که سالها تأسیس چنین مجموعه ای را دنبال می کردیم، از پیشنهاد مطرح شده و عضویت در این مجموعه استقبال کردیم. چند ماه بعد هم من به سمت قائم مقامی آقای لاریجانی در مرکز منصوب شدم، اما از نیازهای مورد درخواست ما، ایمیل بود که از لاریجانی خواستیم این مهم را با جدیت پیگیری کند. می دانستیم مؤسسات تحقیقاتی و دانشگاه ها، اتحادیه هایی دارند که داخل این اتحادیه ها ارتباط علمی از طریق ایمیل وجود دارد. مرکز تحقیقات فیزیک نظری یعنی تریست (Trieste) که شهری در ایتالیاست با ریاست آقای عبدالسلام اداره می شد و ایشان حمایت بسیاری از تأسیس مرکز تحقیقات ایران داشت. قرار شد آقای لاریجانی درخواستی را مبنی بر چگونگی ارتباط ایمیل برای ایران به ایشان ارسال کند. این اتفاق افتاد و آقای عبدالسلام، حمایت بسیاری کرد و ما را به مؤسسه ای به نام ارن (EARN) که مجمع اروپایی شبکه های تحقیقاتی بود معرفی کرد. البته این مجموعه فقط مختص اروپا نبود و آسیا هم به آن اتصال داشت با اسرائیل هم ارتباط داشت و بقیه همه اروپایی بودند. اما ملحق شدن ما به این شبکه ارتباطی مسایل بسیاری را دربرداشت که خودش داستانهای طولانی دارد. نخست این که لازم بود یکسری قراردادها را امضا کنیم که هر کسی در آن شرایط روز کشور، حاضر به امضاکردن این قراردادها نبود. مثلاً اینکه اگر اتصال به هر کشور دیگری باشد فقط مخصوص امور علمی و آکادمیک است و نباید بین کشورها تبعیض قایل شد، که مثلاً در امور سیاسی از آن بهره بگیرند. در این اوضاع امضای قراردادها شجاعت می خواست که محمد جواد لاریجانی با جسارت و شجاعت تمام این کار را انجام داد و مقدمات اتصال ایران برقرار شد. اما باز هم سد راه هایی داشتیم که کار را عقب می انداخت، چون در آن دوره روابط مان با کشورهای اروپایی و آمریکایی در حال تلاطم بود که البته هنوز هم ادامه دارد. مثلاً وقتی می خواستیم دو نفر را برای راهنمایی کارشناس به مرکز عملیاتی این شبکه در اروپابفرستیم که آنجا مقدمات کار را دنبال کنند و به لحاظ فنی کار را حساب شده آموزش ببینند، مشکلاتی در سفر آنها ایجاد شد و رفتن آنها به تأخیر افتاد و اشکال تراشی کردند.
*چه اشکال تراشی هایی؟!
**این اشکال تراشی ها به دلیل برخورد مسایل علمی با روابط سیاسی ایجاد می شد. هیچ وقت نمی گفتند به چه دلیل مانع حضور کارشناسان می شوند، ولی مشخص بود مسایل سیاسی پشت پرده مطرح است. یادم هست ساعتها پای تلفن با افرادی از آن طرف (اروپا) بحث می کردم تا مشکلات هموار شود و باور کنند که هیچ اندیشه سیاسی در کار نیست. اما اگر بخواهم میزان حساسیت سیاسی آن دوره را بگویم اینکه سال 1368 تازه جنگ ایران و عراق تمام شده بود و اوضاع سیاسی کشور با امروز متفاوت بود. مثلاً بی درنگ در اساسنامه EARN متممی را ارایه کردند که هیچ کشوری از این ظرفیت موجود برای مقاصد مذهبی نمی تواند استفاده کند. می ترسیدند مبادا ایران اندیشه های دینی و سیاسی خودش را از این طریق عرضه کند. اما سرانجام کارشناسان رفتند و آموزش دیدند و شروع کار ارتباطی ما این طور بود که آن زمان یک خط استیجاری را از مخابرات اجاره کردیم که این خط فقط مختص ما بود و وصل می شد به شهر لیتس (LiTZ) در اتریش به دانشگاه یوهانس کپلر و بعد از آن از اول ژانویه 1993 ما به طور رسمی به شبکه اتصال پیدا کردیم و در نهایت به دانشگاه وین در اتریش رسیدیم.
*و این خط ارتباطی چه شرایطی داشت؟
**خطی بود که امروز اگر از آن یاد کنیم بسیار ابتدایی و محدود به نظر می آید. خطی بود معادل 8/9 کیلو بیت در ثانیه! خب چنین خطی با این ظرفیت در مقابل خطوط امروزی چیزی به شمار نمی آمد. ولی آن زمان کمک بسیاری می کرد. اما آنچه مورد نظرمان بود ارتباط ایمیل بود که بتوانیم از آن طریق نامه نگاری کنیم. نکته دیگری هم بود به نام انتقال فایل که می شد فایل ها را از طریق کد به نقطه ای دیگر منتقل کنیم.
این در واقع شروع اتصال شبکه ای ایران بود. اما یک نکته ای که باید حتماً بگویم اینکه این اتصال شبکه ای، اینترنت نبود. اما یک شبکه دیگری وجود داشت به نام شبکه بیت نت، شبکه ای که ما عضو آن شده بودیم بیت نت آکادمیک اروپا بود.حتی ما نمی دانستیم شبکه های مختلفی وجود دارد و در همین سطح اطلاع داشتیم. آن زمان شبکه «بیت نت» شبکه پررونقی در محافل علمی بود و مشکلی برای ارتباط آن وجود نداشت. ولی وقتی وارد این جریان شدیم و کارشناسان مدام در جلسات شرکت می کردند، خبر رسید شبکه دیگری با پروتکل مخابراتی دیگری به نام «اینترنت» در اروپا راه افتاده که دارد گوی سبقت را از بیت نت می برد. و بیشتر کشورهای اروپایی هم در دانشگاه هایشان مشغول برقرار کردن اینترنت هستند. بنابراین کارشناسان خواستند ما هم به این شبکه اتصال پیدا کنیم. من که آن دوره رابط بین گروه فنی و سایر اعضای مرکز تحقیقات بودم، اوایل تردید داشتم که ضرورت این اتصال چیست؟
*چرا؟ این تردید برای چه بود؟
**ما و برخی دانشگاه ها در تجهیزاتی که مختص شبکه «بیت نت» بود سرمایه گذاری کرده بودیم، اما خوشبختانه چون پروتکل اینترنت وابسته به سکوی خاصی نبود، این نگرانی رفع شد.
*چه نوع تردیدها یا پرسشهای راهبردی دیگری مطرح بود؟
**در مرکز تحقیقات عده ای طرفدار محدود کردن استفاده شبکه کاربران مرکز بودند و عده دیگری مثل من طرفدار عرضه کردن این امکانات به سایر دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی. من خوشحال هستم که در آن روزها برای اتصال همگانی اینترنت پافشاری کردم.
*و بعد از آن چه اتفاقی افتاد؟
**شروع کردیم به وصل کردن دانشگاه ها و مراکز علمی که این امکان را برای اتصال اینترنتی داشتند. مثلاً در تهران، دانشگاه صنعتی شریف، مرکز ژنتیک ایران، مرکز زلزله شناسی و... که حتی خارج از تهران هم دانشگاه صنعتی اصفهان، دانشگاه اصفهان، دانشگاه شیراز و... که بتدریج خیلی از مراکز علمی کشور به مرکز تحقیقات وصل شدند تا آماده اتصال اینترنتی شوند.
اما به هر حال در آغاز شبکه اینترنت ما بخشی از شبکه اینترنت دانشگاه وین محسوب می شد. اما در فروردین سال 1373 در واقع آدرس ایرانی (ir.) گرفتیم و هر کس این آدرس را می دید متوجه می شد که ایرانی است.
*اولین تجربه شما در دنیای اینترنت؟
**خیلی چیزی خاطرم نمانده، اما همین قدر می دانم که شبها دوستانم تلاش می کردند این پروتکل را فعال کنند هم برای «بیت نت» هم «اینترنت» که بسیار هیجان انگیز بود. آن وقت ها مرکز تحقیقات 2 ساختمان داشت. آقای لاریجانی در ساختمان اصلی مستقر بود و من در ساختمان کوچکی که مرکز کامپیوتر آنجا بود مستقر بودم. اما نخستین پیامی که رد و بدل شد پیام رئیس مؤسسه به مدیریت مرکز در شبکه «بیت نت» بود. در مورد اینترنت هم داشتیم پروتکل تازه ای اضافه می کردیم و دقیقاً یادم نیست کدام سایت بوده است.
*جناب شهشهانی! شما به خوبی از ماجرای ورود اینترنت به ایران گفتید، اما سوال اینجاست که آیا ایران در آن زمان بستر لازم برای ورود اینترنت را داشت؟
**ببینید، اولاً آن زمان نیاز پهنای باند مثل حالا نبود، چون تقاضا به این شکل وجود نداشت و مهمترین مسأله ایمیل و انتقال فایل بود که برای این مسایل پهنای باند زیادی نیاز نبود، ولی به هر حال خط 8/9 دهم کشش آن همه تقاضا را نداشت و در نتیجه نیاز بود پیشرفته تر وارد عمل شویم. به هر حال با همه مسایل و مشکلات موجود و البته استقبال مردم ایران، اینترنت راه اندازی شد.
*تصور می کردید روزی گستره ارتباطی اینترنت به شکل امروز شود؟
**ببینید، بی گمان پیش بینی چنین گستره ای وجود نداشت، اما من در محدوده خودم عقیده داشتم تمام دانشگاه های ایران باید از این ارتباط ویژه برخوردار باشند.
ضمن اینکه باید بگویم تلاش آقای لاریجانی بسیار ستودنی است که حضور اینترنت در ایران مرهون تلاشهای ایشان است. به هر حال آن سالها اینترنت هنوز به یک پل تجاری تبدیل نشده بود و بیشتر کارکردهای علمی داشت، اما اینکه می شود گسترده تر به آن نگاه کرد از سالهای 1374 به این سو به وجود آمد و در اختیار همه قرار گرفت. ضمن اینکه تلاش کردیم عرض باند را توسعه بدهیم و به ارتباط ماهواره ای تبدیل کنیم. در این شرایط خط از 8/9 دهم به 128 کیلو بیت تبدیل شد که آن هم دچار کندی شد و باز این خط را هم گسترده تر کردیم که امروز آن قدر این ارتباط گسترده شده که چندین هزار برابر ظرفیت گذشته اینترنت پرسرعت داریم.
*و در این مبارزات علمی و رسیدن به اینترنت دقیقاً چند ساله بودید؟
**آن زمان که قائم مقام آقای لاریجانی شدم 47 ساله بودم. البته حالا دقیق سن من را هم تخمین خواهید زد!
*پس مهمترین بخش و پختگی عمر شما صرف ورود اینترنت به ایران شده، درست است؟
**حالا من پختگی نمی دانم، ولی بخشی از فضای عمرم به این ماجرا اختصاص یافت و بیشتر تصادفی اتفاق افتاد، چون کار اصلی من ریاضی بود.
*امروز پس از مدتها که از تحریمهای بین المللی می گذرد، موضوع اینترنت ملی مطرح می شود، بفرض طرح چنین موضوعی، شبکه های داخلی می توانند همسو با جهان حرکت کنند؟
**اول باید تعریف کرد که اینترنت ملی چه معنایی دارد؟ به نظرم اگر بیشتر مردم بدانند اینترنت ملی یعنی چه با آن مخالف خواهند بود. چون مدلی که مطرح است، شبیه چیزی است که در چین وجود دارد. متأسفانه این روزها تمام الگوبرداری های ما از چین است، شاید در بسیاری امور تقلید خوب باشد، ولی در همه امور جواب نمی دهد. جریانی که واقعیت دارد و از آن به اینترنت ملی یاد می شود یعنی اتصالهای داخلی خوب و گسترده ای داشته باشیم، ولی همه اتصالهای خارجی مان از یک کانالهای قابل کنترل عبور کند. اکنون هم شاید 95 درصد اتصال ایران از طریق مخابرات انجام می شود، با فیبر نوری، بنابراین وقتی وارد بسیاری از سایت ها می شوید فیلتر شده است. در واقع اینترنت ملی یعنی همین! پس چندان نمی تواند مورد توجه واقع شود.
*جناب دکتر! شما به بحث فیلترینگ اشاره کردید، آیا آن دوره که اینترنت به ایران وارد شد، تصور موضوعی به نام فیلترینگ وجود داشت؟
**ببینید نظر همه ما در آن دوره استفاده علمی از این پل ارتباطی بود و تصوراتی به گستردگی امروز وجود نداشت.