بهارعربی، کابوسی بزرگ برای روسیه

احمد نقیب زاده استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران و صاحبنظر در مسائل سیاسی و بین المللی است. مترجم کتاب "مطالعات تطبیقی دولت در جوامع مسیحی و اسلامی" در این گفتگو به سوالات ما درباره اولویت ها و جهتگیریهای سیاست خارجی دولت روسیه در زمان ریاست جمهوری پوتین پاسخ گفته است که در ادامه از نظر خوانندگان می گذرد .

- ولادیمیر پوتین سومین دوره ریاست جمهوری خود را با سه چالش عمده در سیاست خارجی روسیه آغاز کرده است: اختلافات درباره استقرار سیستم سپر دفاع موشکی ناتو در اروپا، بحران سوریه و پرونده هسته ای ایران. با توجه به نقش اصلی ایالات متحده در هر سه چالش فوق، افق روابط مسکو- واشنگتن را در دوره ریاست جمهوری پوتین چگونه می بینید؟

روسیه که پس از فروپاشی شوروی حتی عده ای امیدی با بقائش هم نداشتند پس از یک دهه چنان خود را بازسازی کرده که دوباره فکر غرب را تا حدودی بخود مشغول کرده است. همه می دانند که این کشور تمامی امکانات لازم را بالقوه برای ابرقدرت شدن در اختیار دارد. تنها مدیریت درست یا نادرست می تواند این روند را به جلو یا عقب بیندازد. آمریکا بخوبی به این نکته واقف بود و به همین دلیل تمام تلاش خود را بکار بست تا دولت روسیه را به کارهای کوچک مشغول کند و اجازه ندهد این کشور خود را در مسیر بازسازی قرار بگیرد. این سه چالشی که شما نام بردید همه در همین راستا قابل تحلیل است. به نظر نمی آید که غرب از سیستم موشکی ایران هراسی بخود راه بدهد ولی نگران قدرت گرفتن روسیه هست و این سیستم سپر دفاع موشکی برای روزی است که احتمالا به جنگ سرد جدیدی بازخواهیم گشت. اما سوریه و ایران برگهای برنده روسیه در این مصاف طولانی و پیچیده است. اگر آمریکا موفق شود بر تمامی خاورمیانه بویژه مناطق نفت خیز آن مسلط شود نه تنها روسیه بلکه رقبای اروپایی را هم مقهور خود خواهد ساخت . این نکته را روسیه می داند و میخواهد به نوبه خود فرایند سلطه آمریکا بر خاورمیانه را به تعویق اندازد. پوتین نشان داده که مرد این میدان است . با این حال او چالش هایی نیز در داخل دارد. زیرا رعایت حقوق بشر و آزدیهای دیگر با تمرکز قدرتی که لازمه رویارویی خارجی است مغایرت دارد و آمریکا از این تخالف هم استفاده خواهد کرد. به هر صورت طرفین وقت زیادی ندارند. زیرا آمریکا به سرعت پیش می رود و روسیه هنوز وقت زیادی را باید صرف مسائل داخلی و زیربناها کند. اگر آمریکا از همراهی متحدان زیادی برخوردار است روسیه به جز چین و چند کشور ضعیف چیز دیگری ندارد. یعنی زمان به نفع آمریکا به پیش می رود .

- یکی از محورهای اصلی سیاست خارجی پوتین، تاکید بر همگرایی کشورهای منطقه اوراسیا در چارچوب اتحاد گمرکی است. اساسا جذابیت های مسکو برای کشورهای این منطقه چیست؟ آیا روسیه می تواند با تاکید بر این سیاست، نفوذ قدیمی خود بر این منطقه را احیا یا تقویت نماید؟

چنانکه گفتم روسیه از قدرت مانور بالایی در عرصه بین المللی برخوردار نیست و چاره ای ندارد جز اینکه نظر خود را به شرق معطوف دارد. چین خودش به آمریکا وابسته است و هند هم نیازمند فناوری آمریکاست. پیمان شانگهای هنوز راه درازی در پیش دارد تا از کارآیی لازم برخوردار شود. حالا اگر روسیه میخواهد به پشتیبانی قزاقستان و ازبکستان دل خوش کند و از اینکه مثلا پایگاه بایکونور را بر آمریکا ببندند خوشحال باشد مختار است ولی اینها هیچکدام معادله را به نفع روسیه بر نخواهد گرداند. از سوی دیگر بسیاری از کشورهای جداشده از شوروی مایلند برای اثبات استقلال خود از روسیه تبری جویند. برفرض که روسیه بر تمام آسیای مرکزی از نو سلطه پیدا کند با حضور پر هیمنه آمریکا در افغانستان چه خواهد کرد. بنای سفارت آمریکا در کابل بیشتر به یک پادگان بزرگ نظامی شباهت دارد و این حاکی از عزم و تمایل آمریکا برای حضور طولانی مدت خود در این کشور است. وزنه این حضور از حضور روسیه در تمامی این مناطق سنگین تر خواهد بود. حال روسیه می ماند و کشورهای تا فرق سر فرورفته در مشکلات داخلی و مشکلات ناشی از عدم توسعه در کشورهای آسیای مرکزی که نه تنها باری از دوش روسیه برنمی دارند بلکه باری بر دوش مسکو هم هستند.

- اروپا بخش قابل توجهی از نیازهای انرژی خود را از روسیه تامین می کند. این واقعیت تا چه حد بر ترسیم روابط میان اروپا و روسیه تاثیر گذار است؟ آیا روسیه با توجه به حجم تجارت خارجی بیش از 30 درصدی خود با اتحادیه اروپا، توان بهره گیری از سلاح انرژی در برابر غرب را دارد؟

کاملا درست است اما فراموش نکنید که نیاز روسیه به پول ناشی از فروش گاز و نفت خود بیشتر از اروپاییها به گرمای آن است. روسیه باید نگران رقبای آتی خود باشد زیرا اروپا خط لوله باکو- جیحان را برای همین روز کشیده و برنامه های گسترده ای هم در دست دارد تا منابع انرژی خود را تنوع بخشیده و بین آنها رقابت بوجود آورد. گاز ایران هم می تواند به راحتی از طریق ترکیه به اروپا برسد. بنابراین روسیه فقط یکی دو سال دیگر می تواند از آتوی گاز استفاده کند و آن را با مسائل سیاسی گره بزند. پس از آن نیاز شدید روسیه به درآمدهای انرژی به پاشنه آشیل این کشور تبدیل خواهد شد .

- به عقیده برخی ناظران، روسیه فاقد متحد استراتژیک و منافع راهبردی متعین و مشخص است. امکان اتحاد میان پکن و مسکو در دوره جدید ریاست جمهوری پوتین تا چه میزان قابل تصور است؟ آیا همپوشانی عمده ای میان منافع این دو کشور وجود دارد؟

چین به مراتب از روسیه پیشی گرفته و دیگر نیازی به کمکهای این کشور ندارد بلکه برعکس نیاز چین به فناوری پیشرفته آمریکاست. اگر قرار بود بین چین و روسیه اتحادی استراتژیک برقرار شود می بایست در زمان حاکمیت کمونیسم و به برکت وحدت ایدئولوژیک بین دو کشور صورت می گرفت حال آنکه در آن زمان هم به محض درگذشت استالین اختلاف نظرهای مهمی بین رهبران دوکشور بروز کرد. حالا گرچه هر دو کشور نگران برتری همه جانبه آمریکا هستند ولی حوزه های نگرانی آنها متفاوت است. روسیه نگران خاور میانه و چین نگران اقیانوس هند و آرام(حوزه پاسیفیک) است. از نظر معادلات نظامی روسیه به اروپا وسپر دفاع موشکی نظر دارد و چین نگران حضور آمریکا در آسیاست. به هرصورت اوج همکاریهای چین و روسیه در قالب پیمان شانگهای تبلور خواهد یافت که هنوز راه درازی در پیش دارد .

-در سیاست خارجی روسیه در دوره جدید، ایران دارای چه جایگاهی است؟ نزدیکی بیشتر مواضع و علایق میان مسکو- تهران متصور است مثلا تا آن حد که سامانه موشک های اس 300 ساخت روسیه که مدودیف از تحویل آنها به ایران خودداری کرده بود، در اختیار نیروهای مسلح ایران قرار گیرد؟

ایران برای روسیه فقط یک کارت در بازی هایش با آمریکاست. چنانکه گفتم سلطه همه جانبه آمریکا بر خاورمیانه یک کابوس بزرگ برای روسیه است. شما فرض کنید سوریه سقوط کند و ایران هم به چنگ آمریکا بیفتد. در این صورت روسیه چه پایگاهی در خاورمیانه خواهد داشت؟ در دهه 1960 و 70 شوروی از پایگاههای زیادی در منطقه برخوردار بود. یمن، سوریه، مصر، لیبی متحدان کرملین محسوب می شدند و علاوه بر آنها نیروهایی مانند چریکهای ظفار در عمان و جنبش آزادیبخش فلسطین هم در عداد متحدان مسکو بودند. هم اکنون - به جز سوریه - همه اینها از مدار اتحاد با روسیه خارج شده اند. ایران هم در بحبوحه تحریمها چاره ای جز انتخاب روسیه و استفاده از مواضع ضدآمریکایی رهبران آن ندارد. ولی این استفاده تاکتیکی است و با سیاست نه شرقی و نه غربی جمهوری اسلامی در تعارض است. حتی ایران به نوبه خود نگران توافق های محرمانه روسیه با آمریکاست. ما شاهد نوسانات در مواضع روسیه هستیم و می بینیم هرگاه آمریکا قدمی به سوی روسیه برمی دارد فورا موضع روسیه نسبت به ایران تغییر می کند. فروش ابتدایی موشکهای اس 300 و عدم تحویل نهایی آنها یکی از نمونه های همین تغییر مواضع در طرف روس است .

- پوتین پیشتر گفته بود "فروپاشی شوروی، بزرگترین فاجعه ژئوپولتیک قرن بیستم بوده است." برخی از تحرکات روسیه، به خصوص در مورد تحولات کشورهای عربی، تا حدودی این ظن را تقویت می کند که روسیه به دنبا ل احیای مناسبات و موقعیت گذشته خود است؛ مثلا مواضع روسیه در برابر تحولات سوریه و پیشنهاد اخیر مسکو برای تشکیل گروه تماس با محوریت آن کشور و شرکت ایران به نوعی در این راستا ارزیابی می شود. تا چه حد با چنین برداشتی موافقید؟

کاملا موافقم و در پاسخ به سوالهای قبلی شما اشاره کردم که مسئله خاورمیانه است و سلطه آمریکا بر این منطقه چنان قدرتی به آمریکا می دهد که روسیه برای همیشه بازی قدرت را به رقیب واگذار خواهد کرد. اگر مقاومت روسیه نبود دولت سوریه تا کنون سقوط کرده بود . فعلا تنها پایگاه روسیه در حوزه مدیترانه در بنادر لاذقیه و طرطوس سوریه است. شما فکر کنید تنها همین نکته چقدر روسیه را حساس می کند. زیرا در صورت سقوط سوریه ، روسیه دیگر هیچ پایگاهی در یکی از حساس ترین مناطق ژئواستراتژیک جهان نخواهد داشت. توجه روسیه به خاورمیانه به قرن هیجدهم برمی گردد یعنی زمانی که روسیه تزاری در صدد بود امپراتوری عثمانی را از برخی متصرفات خود به عقب رانده و مناطق حاشیه ای مدیترانه را به روسیه منضم سازد. این توجه یکی از ماندگارترین عناصر در سیاست خارجی روسیه بوده است .

- ایالات متحده پیشبرد بخشی از منافع ملی خود را از طریق کاربرد و توسل به ابزارها و شعارهای حقوق بشر و توسعه دموکراسی انجام می دهد. در سند اصول سیاست خارجی روسیه هم ، ضمن انتقاد به این رویکرد بر تصمیم روسیه به گسترش سهم خود در حل و فصل مسائل بین المللی اشاره شده است. روسیه چه ابزارهایی برای تحقق این هدف در اختیار دارد؟

به نکته جالبی اشاره کردید. روسیه هیچوقت از این ظریف کاریها در سیاستهای خود نداشته است بنابراین تنها چیزی که برای روسیه می ماند بازگشت به همان سیاستهای ضدامپریالیستی دوره شوروی است. ولی دستگاه تبلیغاتی روسیه به گرد پای آمریکا هم نمی رسد. آمریکا به تنهایی نزدیک به 60% رسانه های سمعی و بصری دنیا را در دست دارد. 40% بقیه هم در دست متحدان آمریکا بویژه اسرائیل و انگلیس است. این گونه تدابیر نیاز به برنامه ریزی و نظریه پردازی دارد. آمریکا در دهه 1990 استفاده از این شعارها در سیاست خارجی خود را تصویب کرد و آن را در پرتو دستگاه عظیم تبلیغاتی به خورد جهانیان داد. استفاده از نمادها همیشه کاربرد دارد ولی باید بدانیم که این نمادها دچار فرسایش می شوند و باید نو به نو تازه شوند. شعار مبارزه با امپریالیسم یکی از همین موارد فرسایش و از دست دادن چسبندگی نمادهاست.

- فکر می کنید اجماعی پیرامون منافع ملی و اولویت های سیاست خارجی روسیه در میان نخبگان آن کشور(اعم از نخبگان سیاسی، اقتصادی و فکری) وجود دارد؟ آیا اعتراضات بخشی از شهروندان روسی به انتخابات ریاست جمهوری روسیه و به چالش طلبیدن ولادیمیر پوتین متغیری جدید و موثر در شکل گیری سیاست خارجی روسیه به شمار می رود؟

شما نمی توانید از مردمی که سالیان دراز زیر یوغ استبداد بوده اند توقع داشته باشید در مورد مفاهیم سیاسی و اجتماعی صاحبنظر باشند. توده های روس نسبت به این مسائل و مفاهیم بی تفاوت هستند و نخبگان این کشور هم کشمکش و منازعه برای کسب یا حفظ قدرت به هروسیله ممکن را در دستور کار قرار داده اند. مواضعی که می بینید به طور غریزی اتخاذ می شود. شما وقتی در حاکمیت هستید خیلی چیزها را احساس می کنید بدون اینکه تحلیل ماندگاری از آن داشته باشید. مثلا احساس می کنید کسانی به دنبال مبارزه با شما هستند، کشورهایی در حال پیشروی به سوی مواضع شما هستند. آنوقت عکس العمل نشان می دهید. می خواهم عرض کنم نخبگان روسیه پراکنده و تصمیمات آنها لحظه ای و غریزی است. البته در عین حال عقل به خرج داده و به تقلید از روش اتحاد شوروی، با ثبات وزیر خارجه سیاست های خارجی را دچار گسست و از هم گسیختگی نمی کنند. در هر حال مسئله عمده اینگونه رژیمهای نوپا، فساد گسترده اداری و اقتصادی است که در نهایت مردم را منزجر می کند و به رقبا بهانه لازم برای انتقاد و تخریب می دهد.

- بعد از فروپاشی اتحاد شوروی، سیاست روسیه همواره میان گذشته و آینده در نوسان بوده است. آیا روسیه خود را شریکی در طراحی و تکوین نظام جهانی جدید می داند یا همچنان به دنبال بازسازی معادلات و مناسبات نظام دو قطبی سابق است؟ این سیاست تعلیق میان گذشته و آینده تا چه زمان امکان تداوم دارد؟

دنیای دوقطبی دیگر تمام شده است و بازگشت به آن امکانپذیر نیست. روسیه الآن در ردیف قدرتهای معمولی و در پشت سر آمریکا و چین قرار دارد و تا حدی کوشش میکند شانه به شانه اروپا حرکت کند. این جایگاه برای کشوری که زمانی یکی از دو ابرقدرت جهان بوده است بسیار سخت و دردناک است. گرچه روسیه به عنوان یکی از پنج قدرت جهانی، از حق وتو در شورای امنیت سازمان ملل متحد برخوردار و در پاره ای مناطق دارای نفوذ است ولی اگر دیر بجنبد در توسعه و پیشرفت، قافیه را به هند هم می بازد. به نظر می رسد اگر روسیه بتواند سیاستی اتخاذ کند که در آینده در کنار آمریکا و چین یکی از سه قدرت برتر دنیا باشد اوج موفقیت آن کشور خواهد بود ولی دستیابی به این هدف هم بسیار بعید است. به احتمال زیاد در جهان چند قطبی آینده روسیه همچنان در ردیف قدرتهای درجه دوم باشد. زیرا فناوری عقب افتاده این کشور چیزی نیست که به سرعت جبران شود. فناوری بر قدرت نظامی و اقتصادی هم اثر می گذارد. در حال حاضر چین و هند با سیاست مطمئن تری در حال بازسازی فناوری خود هستند با وجود آنکه روسیه همه ابزارهای لازم را برای ابرقدرت شدن در اختیار دارد.

منبع:نسیم بیداری