ایمنی در برابر اومیکرون؛ واکسن چهارم یا واکسن ویژه اومیکرون؟

سویه امیکرون

گزارش‌های منتشرشده در مورد ابتلا به اومیکرون نشان می‌دهند که واکسن تقویت‌کننده (بوستر) هم تضمینی برای مبتلا نشدن به اومیکرون نیست. آیا برای ایمنی در برابر سویه‌ی جدید ویروس و سویه‌هایی که احتمالا در آینده با آن روبرو خواهیم بود باید به نوبت چهارم یا بیشتر واکسن فکر کرد و چه واکسن‌هایی جواب می‌دهند؟

در این میان یکی از موارد گیج‌کننده در گزارش‌های مربوط به واکسن و کرونا این است که آیا دوز بوستر از ابتلا به بیماری جلوگیری می‌کند یا از تشدید روند بیماری در صورت ابتلا؟

این نکته به ویژه در مورد اومیکرون اهمیت دارد. هرچند این سویه در ماه نوامبر در کانون توجه قرار گرفت، اما اکنون با شیوع سریع این ویروس می‌دانیم که واکسن‌ها کمتر می‌توانند در مقایسه با سویه‌های دیگر جلوی ابتلا به این سویه را بگیرند. همزمان، اما کارشناسان تأکید می‌کنند که همه واکسن‌های موجود به ویژه پس از نوبت بوستر، به خوبی از بدن در برابر روند شدید بیماری محافظت می‌کنند.

وقتی در مورد اثربخشی واکسن‌ها صحبت می‌شود، در وهله اول از آنتی‌بادی‌ها حرف می‌زنیم. اما آنتی‌بادی‌ها تنها بخشی از پاسخ سیستم ایمنی بدن به مهاجمان هستند. به زبان ساده، آنتی‌بادی‌ها نخستین خط دفاعی بدن را شکل می‌دهند. آن‌ها به پروتئین اسپایک (پپلومر یا سنبله) ویروس وصل می‌شوند و مانع از اتصال ویروس به سلول‌های بدن می‌شوند. اگر این مرحله به درستی رخ دهد، فرد به بیماری مبتلا نمی‌شود.

ایده‌آل‌ترین حالت زمانی است که این اتصال و این سد همیشگی باشد (ویروس از طریق فرد آلوده، اما ایمن به دیگری منتقل نشود). اما تا پیش از سویه اومیکرون هم با واکسن‌های موجود، ما با هیچ کدام از دو حالتی که تشریح شد روبرو نبوده‌ایم؛ مسئله‌ای که البته در مورد واکسن‌ها غیرعادی نیست. واکسن آنفولانزا را هم هرساله تجدید می‌کنیم.

اومیکرون با جهشی که انجام داده به شدت جلوی آنتی‌بادی‌ها را می‌گیرد. اما نگران نباشید! با وجود این مسئله هم در صورت ابتلا، در مبارزه با بیماری بازنده نخواهید بود. از طرف دیگر کاهش آنتی‌بادی‌ها در طول زمان هم امری است طبیعی؛ بدن از بالاترین سطح دفاعی وارد سطح آماده‌باش عمومی می‌شود.

سلول‌های T و نقش آن‌ها در ایمنی بدن

اینجا نقش لنفوسیت‌های تی (سلول‌های T) مهم است. انواع سلول‌های T عبارت‌اند از T کشنده، T خاطره و T یاری‌کننده.

لنفوسیت‌های تی پس از اتصال به آنتی‌ژن تکثیر می‌شوند و انواعی از سلول‌های تی را به وجود می‌آورند. سلول‌های T کشنده به طور مستقیم به سلول‌های آلوده به ویروس حمله می‌کنند و با تولید پروتئین خاص به نام پرفورین و آنزیم، منافذی در این سلول‌ها به وجود می‌آورند و موجب مرگ آن‌ها می‌شوند. به همین علت این نوع از پاسخ ایمنی به ایمنی سلولی معروف است.

لنفوسیت‌های تی یاری‌کننده بقیه سلول‌های تی را برای تولید آنتی‌بادی تازه تحریک می‌کنند و سلول‌های خاطره یا حافظه تشکیل می‌شوند که تا مدت‌ها پس از تزریق واکسن یا بهبودی می‌توانند سیستم ایمنی را در صورت حمله مجدد یک پاتوژن یا سویه‌های جهش یافته، فعال کنند.

تابستان امسال پژوهشگران در پروژه‌ای در دانشگاه فرایبورگ آلمان متوجه شدند که تنها ۱۰ روز پس از دریافت دوز اول یک واکسن ام آران‌ای، چنان حجمی از سلول‌های تی ویژه سارس-کووید ۲ در بدن تولید می‌شود که سیستم ایمنی قادر است از بدن در برابر روند شدید بیماری محافظت کند.

اما پاسخ ایمنی بدن (تولید آنتی‌بادی) افراد کامل واکسینه شده در برابر اومیکرون در مقایسه با سویه‌های دیگر، ضعیف‌تر و تأثیر آن برای جلوگیری از ابتلا نیز به مراتب پایین‌تر است.

آژانس امنیت بهداشت بریتانیا اعلام کرده است که برپایه چندین مطالعه، اثربخشی واکسن در برابر سویه اومیکرون و در مقایسه با تأثیر آن بر سویه دلتا در مورد واکسن‌های بیون‌تک/فایزر و مدرنا، در ۲۰ هفته پس از دوز دوم به جای ۶۵ تا ۷۰ درصد (در پیش‌بینی‌ها) تنها ۱۰ تا ۲۰ درصد است. در آسترازنکا این درصد به صفر می‌رسد!

محافظت بالا در برابر روند شدید بیماری.

اما خبر خوب اینکه در افرادی که دو نوبت واکسن (بیون‌تک یا مدرنا) دریافت کرده‌اند، سد دفاعی لنفوسیت‌های تی تا حد مطلوبی پابرجا می‌ماند. بر پایه اطلاعاتی که آژانس امنیت بهداشت بریتانیا منتشر کرده، تا ۶ ماه پس از دوز دوم، اثربخشی واکسن در برابر روند شدید بیماری در صورت ابتلا و بستری شدن در بیمارستان هنوز حدود ۷۲ درصد است.

بر اساس داده‌هایی که تا به اینجا در دسترس است، مرکز اروپایی کنترل و پیشگیری بیماری‌ها هم این نظر را که پاسخ سلول‌های تی تا حد زیادی در برابر سویه اومیکرون حفظ می‌شود، تایید کرده اگرچه "انتظار می‌رود که اثربخشی واکسن در برابر روند شدید بیماری تا حدی کاهش یابد".

گفته می‌شود احتمالا تجدید واکسن در کسانی که به طور کامل واکسینه شده‌اند، ایمنی بدن در برابر روند شدید بیماری در صورت ابتلا را افزایش می‌دهد. اظهار نظر قطعی در این مورد هنوز ممکن نیست. دلیل آن هم کمبود داده‌هاست.

آیا به واکسن چهارم نیاز است؟

مطالعه‌ای جدید از بریتانیا در مورد گروه سنی بالای ۶۵ سال نشان می‌دهد که ایمنی در برابر روند شدید بیماری در کسانی که واکسن بوستر را (واکسن‌های فایزر، آسترازنکا یا مدرنا) دریافت کرده‌اند تا ۹ هفته پس از واکسن سوم، ۹۴ درصد است. این مطالعه نشان می‌دهد که پس از ۱۰ هفته از واکسن سوم، خطر ابتلا به بیماری در میان این گروه همچنان ۸۹ درصد کمتر از کسانی است که واکسن دریافت نکرده‌اند.

یکی از کارشناسان حوزه بهداشت و درمان در آلمان می‌گوید، اگر این داده‌ها از بریتانیا تأیید شوند، احتمالا نیازی به واکسن چهارم برای پشت سر گذاشتن موج چهارم کرونا نیست.

سازندگان واکسن دست به کار شده‌اند.

اما شرکت‌های تولید کننده واکسن برای حالتی که این داده‌ها تأیید نشوند، از همین حالا برای تولید واکسن ویژه اومیکرون دست به کار شده‌اند. یکی از مسئولان شرکت بیون‌تک در مصاحبه با یک شبکه آمریکایی اعلام کرد که واکسن فایزر ویژه اومیکرون ماه مارس به بازار می‌آید. این مقام مسئول با تأکید بر اینکه هنوز مطمئن نیستند که آیا واقعا به چنین واکسنی نیاز است یا خیر گفته است، اما برخی کشور‌ها می‌خواستند به سرعت چنین واکسنی را داشته باشند.

رئیس مدرنا هم از تهیه چنین واکسنی تا پاییز آینده خبر داده است.

بوستر بزنیم یا صبر کنیم؟

چیزی که مشخص است این است که با واکسن بوستر از روند شدید بیماری در صورت ابتلا و به این ترتیب از مرگ جلوگیری می‌شود. از طرف دیگر هرچند بیون‌تک/فایرز از همین حالا دست به کار ساخت واکسن ویژه اومیکرون شده‌اند، اما احتمالا حجم تولیدی پاسخگوی نیاز بازار نخواهد بود که از بوستر صرف‌نظر کنیم و تا بهار منتظر بمانیم؛ و از این گذشته برای افراد مسن منتظر ماندن برای واکسن جدید بی‌خطر نیست.

اما برای پاسخ به این پرسش که آیا از این پس در هر پاییز نیاز به واکسن جدید و تجدید واکسن است باید هنوز صبر کرد.