آیا می‌توان مناظرات مستقیم را از انتخابات حذف کرد؟

پارسینه - مجید ترابی: با نزدیک شدن به یازدهمین انتخابات ریاست جمهوری، بحث و بررسی بر روی نحوه‌ تبلیغات کاندیداهای ریاست جمهوری هم وارد مرحله‌ای جدی و کارشناسی می‌شود. یکی از بزرگترین و تاثیرگذارترین ابزارهای تبلیغات انتخاباتی، برگزاری مناظرات تلویزیونی است. روش‌های تبلیغاتی انتخاباتی منفعلانه، شور و شوق و تصور تنور داغ را از بین می‌برد. مناظره زنده بین کاندیداها اولا به مخاطب شخصیت می‌دهد و برای او احترام قائل می‌شود درعین‌حال این پیام را به مخاطب می‌دهد که نظام سیاسی حاکم با اعتماد به نفس کامل فضایی را فراهم می‌کند که نامزدهای انتخاباتی با مردم مستقیم و بدون رتوش و کنترل و ممیزی حرف بزنند.

این مسئله قبل از اینکه ناظر به حفظ منافع دستگاه برگزار‌کننده مناظره‌ها یا نظام سیاسی باشد، یک نوع شخصیت دادن به مخاطب است که او را از حالت انفعالی خارج کرده و به یک مخاطب مختار تصمیم‌گیرنده بدل می‌کند و به‌طور حتم یکی از بارزترین نشانه‌های اعتمادبه‌نفس نظام سیاسی است.

در آمریکا بیش از سه دهه است که مناظره تبدیل به یک رکن انتخابات شده است. البته اولین مناظره‌ها در زمان کاندیداتوری کندی بود که مدتی متوقف شد اما قبل از انقلاب ایران دوباره از سر گرفته شد و پخش مستقیم داشت که بدل به رکن موثر تبلیغاتی شد. جامعه آمریکا جامعه بازی است که دارای نهادهای مدنی فعال، مطبوعات آزاد و فعالیت‌های سیاسی آزاد است. وقتی مناظره صورت می‌گیرد، نهاد‌های مدنی و افکار عمومی به عنوان رکن سوم در داوری مناظره وارد بازی می‌شوند. به همین دلیل مناظره‌کننده یا کاندیدا‌ها نمی‌توانند با توسل به شعار‌های پوپولیستی اهداف خود را دنبال کنند.

در آمریکا چون افکار عمومی قدرت زیادی دارد و به عنوان داور اصلی بین مناظره‌کننده‌ها و مخاطبین هستند، بنابراین کسانی که مناظره می‌کنند بسیار جانب احتیاط را رعایت می‌کنند تا از طرف افکار عمومی محکوم نشوند. به این دلیل به صورت خودکنترلی مناظره‌ها برجسته می‌شود. البته در آمریکا مجری مناظرات هم دارای تخصص و توان اداره مناظره است. مناظره‌ها هم چارچوب مشخصی دارد و کارویژه اصلی آن هم داغ کردن تنور انتخابات است، و هم منجر به افزایش آگاهی عمومی مردم می‌شود و مخاطب منفعل را به وجد می‌آورد و باعث می‌شود او فکر کند مخاطب صاحب حق و رأی است.

در کشورهایی مثل کشور ما که تازه در حال تجربه مناظره‌ها هستند و برای اولین بار سال ۸۸ شاهد آن بودیم، فضا تا حدود زیادی متفاوت است. در جریان انتخابات ریاست‌جمهوری گذشته نقاط منفی مناظره‌های مستقیم بروز کرد. از افرادی نام برده شد که حضور نداشتند، از تکنیک‌های غیراخلاقی استفاده شد که اینها را افکار عمومی نمی‌پسندید؛ در عین حال فرصتی هم برای داوری افکار عمومی وجود نداشت و مجری مناظره‌ها هم بیش از اندازه منفعل بود. به همین دلیل عده‌ای می‌گفتند ای‌کاش موضوع مناظره معین بود و این پدیده نوظهور به گونه‌ای طراحی می‌شد که نقد و ارزیابی می‌شد و طوری نبود که رقبا از چارچوب‌های اخلاقی و مکانیزم‌های پذیرفته شده با عبارتی مانند «بگم‌بگم» عبور کنند. اما این دلیل نمی‌شود که ما کار ویژه اصلی مناظره زنده را نادیده بگیریم و به بهانه ایجاد موج پوپولیستی بخواهیم مناظره را قبل از پخش ممیزی کنیم.

یکی از مسائل مهم انتخابات ریاست‌جمهوری این است که مردم احساس کنند فضا بازتر است، تابوها می‌شکند و فضای نقد مشکلات انباشته شده باز می‌شود. خود این فضا باعث می‌شود توده‌های مردم با سیاست رابطه مستقیم‌تری داشته باشند و مناظره زنده این را تقویت می‌کند چون به توده‌ها اهمیت می‌دهد و آنها را به شور و نشاط انتخاباتی تشویق می‌کند و آنها می‌فهمند که روی فرآیند انتخابات تاثیر می‌گذارند.

اما پدیده مناظره زنده می‌تواند جامعه را تحریک کند و این سرزندگی و بالابردن حساسیت مردم نسبت به انتخابات منجر به بالندگی و بلوغ سیاسی جامعه می‌شود. همین باعث می‌شود انتخابات هم گرم‌تر باشد. گاهی مناظره‌های زنده تبعاتی هم دارد که با انتخاب مجری قوی و آزاد گذاشتن نهاد‌ها و مطبوعات آنالیز‌کننده مناظره‌ها می‌توان آنها را به حداقل رساند. درحال‌حاضر فضای مجازی در کشور ما به ویژه با رشد شبکه‌های اجتماعی تاثیرگذاری بی‌سابقه‌ای را تجربه می‌کند و این تاثیرگذاری تا جایی پیش رفته که صفحاتی در این شبکه با نام مقامات ارشد کشور هم ساخته می‌شود و انتساب این صفحات به مسوولان بلندپایه کشور تکذیب نمی‌شود. همه اینها در انتخابات تاثیرگذار خواهند بود و می‌توانند روی نحوه جهت‌گیری کاندیداها خود را نشان دهند.

تحقق هر امری در جوامع گوناکون با روندی خاص و تجربه‌های گوناگون به سرانجام می‌رسد و سیر تحول خود را می‌پیماید، شاید نام این امر اجتماعی یکی باشد، ولی اداب اجتماعی و شکل اجرایی آن از جامعه‌ای به جامعه دیگر بسیار متفاوت است. مناظره نامزد‌های ریاست جمهوری نیز از کشوری به کشور دیگر تفاوت دارد، هرچند نام همه آن‌ها مناظره است، شکل و نحوه اجرای آنها متفاوت است؛ در فرانسه به شکلی و در آمریکا به گونه‌ای دیگر که در چند ماه گذشته آن را دیدیم.

نکته تأمل برانگیز این است که در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری هر کشوری، مردم به آینده خود حساس می‌شوند و این مناظره‌ها می‌تواند در صورتی که درست طراحی و اجرا شوند، آگاهی مردم را افزایش داده و امید به آینده را در آنان تقویت کند؛ اما در کشور ما سرآغاز جدی شدن مناظره نامزدهای ریاست جمهوری به سال ۱۳۷۶ بازمی‌گردد که در آن کاندیدا‌ها رودررو به مطرح کردن دیدگاه‌های خود پرداختند و به علت شرایط خاص آن زمان و وزن اجتماعی کاندیدا‌ها، مناظره‌ها در جوی آرام برگزار شد. متاسفانه همان زمان مناظرات بصورت زنده و مستقیم برگزار نشد. هر چند در آن زمان، هنوز برای مردم مناظره‌ها اهمیت بالایی نداشت، توانست تأثیر اجتماعی خود را بگذارد. اما متأسفانه در انتخابات سال ۱۳۸۰ مناظره آنچنان اهمیت نیافت.

در انتخابات ۱۳۸۴ نیز با توجه به شرایط انتخابات و احتمالات آن که هر کدام از کاندیدا‌ها برای خود متصور بودند، شرایط پر شوری وجود داشت، اما باز مناظره‌ای برگزار نشد و آنچه اهمیت یافت، فیلم تبلیعاتی کاندیدا‌ها بود که برد اجتماعی هم پیدا کرد و کارگردانان در این زمینه نوآوری هم کردند.

در این دوره جوی احساسی بر انتخابات حاکم بود و با همین جو هم به سرانجام رسید؛ اما انتخابات ۱۳۸۸، با وجود شرایط و رقابت سخت کاندیدا‌ها، زمینه را برای مناظره فراهم کرد و مناظره‌ها مورد توجه مردم قرار گرفت و به جرأت و اطمینان نزدیک به یقین، می‌توان گفت که در زمان پخش مناظره‌های تلویزیونی کاندیدا‌های ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ صداو سیما بیشترین بیننده را داشت. برنامه‌های شبانه مناظره کاندیداهای ریاست جمهوری رکورد مخاطب را در تمام طول عمر تلویزیون ایران شکست. این اتفاق خوب و صد البته هیجان‌انگیزی بود. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، مناظره بین کاندیداها بهترین روش اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی افکار عمومی در انتخابات است و تاثیر بسیار زیادی بر افکار عمومی و روشن ساختن آن خواهد داشت.

مناظرات در انتخابات ۸۸ به علت‌های گوناگون از جمله کم‌تجربگی برگزارکنندگان نتوانست به آرام‌بخشی اجتماعی کمک کند و با بیرون رفتن از مسیر اقناعی و رفتن به حواشی، باعث شد بر احساسی شدن گروه‌های مخاطب تأثیر بیشتری بگذارد که بخشی از رخدادهای پس از انتخابات دستاورد این احساسات بود. اما آنچه باید در این باره گفت این که در کشورهای مطرح، مراکز غیر دولتی مناظره‌ها را برگزار می‌کنند و حتی برای آن کمیسیون‌های بی‌طرفی تشکیل می‌شود و کاندیدا‌ها با موضوعی مشخص در مراکز معتبر علمی در حضور بخشی از نخباگان جامعه به پرسش‌ها پاسخ می‌دهند.

در این کشور‌ها، شبکه‌های رادیو و تلویزیونی، تنها نمایشگر این مناظره‌ها هستند و با توجه به مواضعشان به برجسته نمودن مواضع برخی طرف‌های انتخابات می‌پردازند؛ البته باز باید قانون حداقل بی‌طرفی را رعایت کنند. در این کشور‌ها نیز به مانند کشور ما ایران به کاندیدا‌ها وقت تلویزیونی داده می‌شود تا به معرفی و ارائه برنامه‌های خود بپردازند که بر پایه قانون، مقدار آن مشخص است؛ مثلا نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری فرانسه حق دارند ۴۳ دقیقه در قالب ده تبلیغ یک و نیم دقیقه‌ای و هشت تبلیغ سه و نیم دقیقه‌ای برنامه‌های خود را معرفی کنند، ولی اصلی‌ترین سخنان در مناظره‌ها گفته می‌شود.

اکنون لازم است ما هم با توجه به تجربه انتخابات گذشته و تجربه کشورهای دیگر برای مناظره‌های خودمان، یک دکترین تعریف و نسبت به اصلاح آن اقدام کنیم. جدای از برگزاری مناظره بین کاندیداهای ریاست جمهوری، می‌توان همزمان با این مناظرات، کارشناسان خبره و بی‌طرفی را انتخاب نمود تا آنها هم بتوانند با دید کارشناسانه برنامه‌ها و رویکردهای نامزدها را نقد و پیش روی افکار عمومی قرار دهند.