تنهاترین پرنده ایران

این پرندگان به‌دلیل تغذیه از حشرات و لاروها می‌توانند موجب تعادل طبیعت و كاهش خسارات زراعی و همچنین باعث حاصلخیزی اراضی از لحاظ كشاورزی شوند. هم‌اكنون یكی از شاخص‌های مهم مطلوب‌ بودن سلامت زیستگاه‌های تالابی، حضور پرندگان مهاجر است.

مطمئنا وجود یا نبود یك قطعه پرنده، تاثیر چندانی روی وضع یك زیست‌بوم‌ تالابی ایجاد نمی‌كند؛ ولی نكته مهم در پرندگانی مانند درنای سیبری (Siberian Crane: (Grus leucogeranusبحث انقراض است؛ اصولا انقراض یك پدیده تاسف‌بار است، زیرا یك موجود بی‌همتا كه از نظر زیستی هویت ژنتیكی منحصربه‌فردی دارد و هیچ‌گاه نمی‌تواند دوباره خلق شود، از بین می‌رود.

انقراض یك گونه به معنی نابودی بخشی از زیست‌بوم است كه ما در آن زندگی می‌كنیم. در باور ایرانی‌ها، دیدن دسته‌های منظم درنای سیبری در آسمان، همیشه خبر از فرا رسیدن فصل سرد می‌دهد.

درنای سیبری صفاتی برجسته و توانایی بی‌نظیری بین پرندگان دارد ولی بیش از دیگر پرندگان در خطر انقراض قرار گرفته است. در حال حاضر این پرنده به عنوان گونه پرچم در میان پرندگان مهاجر آبزی شناخته می‌شود.

درنای سیبری ظاهر ویژه‌ای دارد، به نحوی كه از دیگر پرندگان براحتی قابل تشخیص است؛پرنده‌ای بزرگ با قدی نزدیك به 1.5 متر. بدن این پرنده یكدست سفید است؛ پاهای بلند سرخ‌رنگی دارد و منقار بلند سیاهی روی صورت قرمزرنگ آن كه مانند ماسكی آن را پوشانده قابل مشاهده است. صدای این پرنده آرام، آهنگین و شبیه كروك كروك است.

تلاش‌ها و اقدامات بین‌المللی در مورد حفاظت از درنای سیبری بعد از آوریل 1970 به‌طور چشمگیری گسترش یافت.

از 11 كشوری كه درناهای سیبری به‌طور منظم در آنجا دیده می‌شود، پنج كشور چین، هند، ایران، پاكستان و روسیه توافق‌نامه كنوانسیون رامسر را امضا كرده‌اند.

از اوایل دهه 1980 اطلاعات علمی در مورد درنای سیبری در سطح بین‌المللی مبادله شد. جلسات آموزشی با شركت زیست‌شناسان و متخصصان در زمینه درنای سیبری و طرفداران حفاظت از آنها از روسیه، هند، چین، ایران، ژاپن، آلمان و ایالات متحده در كشورهای مختلف برگزار شد.

پس از سال 1992 گروه بهبود درنای سیبری نیز شامل نمایندگانی از كشورهای محل عبور درنای سیبری تشكیل شد. تلاش برای حفاظت از درنای سیبری و تالاب‌هایی كه به آنها وابسته است، باعث اجرای پروژه‌ای در ایران به منظور حفاظت و بهبود یكپارچگی بوم‌شناختی شبكه‌ای از تالاب‌های مهم برای درنای سیبری و سایر پرندگان مهاجر آبزی شد.

همچنین سعی بر آن شد تا راهكارهای قانونی برای حفاظت از زیستگاه زمستان‌گذرانی این‌گونه در ایران صورت گیرد و همكاری‌های بیشتری میان مردم بومی و كارشناسان دولتی برقرار شود.

زیستگاه زادآوری درنای سیبری، سیبری و زیستگاه زمستان‌گذرانی آنها سه منطقه در آسیاست. درنای سیبری در مناطق قطبی و مجاور قطب در آسیا از KaninPeninsula به طرف شرق سیبری در ناحیه‌ای كه تالاب‌های آب شیرین به وسعت زیاد وجود داشته‌است، زادآوری می‌كردند؛ مكانی آرام كه زیستگاه خوبی برای آنها به‌شمار می‌رفت.

درنای سیبری از جمله پرندگانی است كه مسیرهای مهاجرت طولانی دارد و در ارتفاعات بالا پرواز می‌كند. جمعیت‌های درنای سیبری از نظر مسیر مهاجرت به سه دسته تقسیم می‌شوند؛ گله‌های غربی كه وارد ایران می‌شوند، گله‌های مركزی كه به هندوستان مهاجرت می‌كنند و گله‌های شرقی كه وارد چین می‌شوند.

این پرندگان حداقل 5000 كیلومتر (حدفاصل نواحی زادآوری در شمال سیبری تا محل زمستان‌گذرانی در جنوب آسیا) را می‌پیمایند.

مهاجرت درنای سیبری به جدول زمانی و فصلی وابستگی كامل دارد. تاریخ رسیدن به محل زمستان‌ گذرانی و حركت از آنجا از سالی به سال دیگر متفاوت است و بستگی به فاكتورهایی چون آب و هوا، اقلیم، سن پرنده و شرایط تولیدمثلی دارد.

گله غربی در شمال مركزی تایگا در روسیه زادآوری می‌كند. مهاجرت در طول ساحل غربی دریای خزر به طرف قسمت شرقی یعنی زمین‌های كم‌ارتفاع جنوب دریای خزر صورت می‌گیرد.

گله‌ درناهایی كه وارد ایران می‌شوند دامگاه فریدونكنار را برای زمستان‌گذرانی انتخاب می‌كنند. در سال 1978 این تالاب هنگامی كه پرنده‌شناسان وقت سازمان حفاظت محیط‌ زیست ایران جمعیتی كوچك از این‌گونه در معرض انقراض را در آن یافتند به شهرت جهانی رسید.

درناهای سیبری در مهر یا آبان وارد این منطقه می‌شوند و در اواسط بهمن‌ماه آن را به مقصد مناطق جوجه‌آوریشان ترك می‌كنند.

سابقه ثبت حضور درنای سیبری در جنوب دریای خزر به 60 سال پیش بازمی‌گردد. از سال 1978 همه‌ساله گله‌هایی كه وارد این قسمت از ایران می‌شوند، سرشماری شده‌اند.

در اولین سال سرشماری توسط سازمان محیط‌زیست ایران 11 قطعه درنای سیبری در دامگاه فریدونكنار شمارش شد، با وجود این سال 2010 تنها یك‌ قطعه درنای سیبری به منظور زمستان‌گذرانی وارد دامگاه فریدونكنار شد.

به‌طور كلی عواملی چون استفاده بیش از اندازه سموم و تجمع آنها در محیط زیست پرندگان، شكار بی‌رویه، تبدیل و تخریب زیستگاه‌ها، ایجاد مزاحمت و ناامنی در زیستگاه پرندگان و استفاده از تخم آنها باعث كاهش جمعیت پرندگان در دنیا شده است.

از آنجایی كه درنای سیبری نسبت به سایر گونه خانواده درناها وابستگی بیشتری به آب داشته و منحصرا از تالاب‌ها برای لانه‌سازی، تغذیه و استراحت استفاده می‌كند؛ لذا بیشتر با این مشكلات مواجه بوده است. دشت‌های تالابی كه زیستگاه درنای سیبری است هنگامی كه زهكشی شده و زیر كشت می‌رود، با به كار بردن وسیع سموم و كودهای شیمیایی به‌گونه‌ای درمی‌آید كه دیگر مطلوب درناها نیست.

همچنین به‌دلیل طولانی‌ بودن مسیر مهاجرت، در بین راه ممكن است با اتفاقات گوناگونی از قبیل شكارچیان، تگرگ‌های ناگهانی، كولاك‌های برف، سیم‌های دارای ولتاژ زیاد و هواپیماهایی كه در ارتفاع پایین پرواز می‌كنند، مواجه شوند.

درناها پرندگانی تك‌همسری بوده و انتخاب همسر در آنها دائمی است و جفت‌ها تا آخر عمر در كنار یكدیگر می‌مانند و یكدیگر را رها نمی‌كنند.

در گذشته نه چندان دور تعداد درنای سیبری شمارش شده در ایران بین هفت تا 14 قطعه نوسان داشته است. برای نمونه در ژانویه 1992، 11 قطعه كه دو تا از آنها نابالغ بودند شمارش شد. در سال 1991 هشدارها جدی‌تر شد.

چرا كه چهار یا پنج درنا، شكار یا برای نگهداری در باغ‌وحش‌ها صید شدند. 11 قطعه درنا در زمستان 93 - 1992و 9 قطعه در زمستان 91 - 1990 در جنوب دریای خزر شمارش شد. روند نزولی تعداد درناهای سیبری كه به ایران مهاجرت زمستانی دارند همچنان ادامه داشت تا این كه بیست و هشتم آذر سال 1388 تنها یك قطعه درنای نر در تالاب سرخرود فریدونكنار دیده شد؛ سپس بدون نشستن به طرف منطقه دیگر یعنی دامگاه از باران پرواز خود را ادامه داد. این پرنده كه با تاخیر زمان نسبتا زیادی نسبت به سال‌های قبل وارد ایران شده بود، شور و شوق مردم محلی را برانگیخت.

مشاهدات این پرنده در سال‌های قبل تمایل آن را برای حركت و جابه‌جایی بین سه تالاب فریدونكنار، از باران و سرخرود نشان داده است.

سال 1388 تالاب فریدونكنار پذیرای هیچ درنای سیبری نبود. برخی كارشناسان شكار درنا در سال قبل توسط شكارچیان را عامل اصلی نیامدن درناها به ایران در سال 88 عنوان كرده‌اند.

با این حال پس از یك سال غیبت در سوم آبان سال 1389 همزمان با موسم مهاجرت درناهای سیبری، تنها درنای نر سیبری، باز هم تنها به فریدونكنار بازگشت تا همچنان امید طبیعت‌دوستان برای احیای نسل درناهای سیبری باقی بماند.

از سال 1389 آخرین درنای سیبری كه جامعه طبیعت دوستان و مردم محلی فریدونكنار آن را «امید» نامیده‌اند برای پنج سال پی‌درپی دوران زمستان‌گذرانی خود را در تالاب فریدونكنار سپری كرد. این پرنده آخرین بازمانده از جمعیت غربی این گونه است كه بشدت در خطر انقراض است.