کاهش ورودی آب شیرین به خلیج‌فارس تهدیدی برای جنگل‌های حراء

جنگل‌های حراء جزو شگفتی‌های طبیعت است که با هر بار پایین رفتن آب (جزر) این درختان چتر مانند سر از آب بیرون می‌آورند و دوباره با بالا رفتن آب (مد) چهره از خاک می‌پوشانند و به زیر آب می‌روند، سواحل جنوبی ایران به ویژه استان هرمزگان یکی از مهمترین و وسیع‌ترین خاستگاه و زیستگاه این درختان است به طوری که ۲۲ هزار هکتار وسعت این جنگل‌ها در سواحل جنوبی است که حدود ۲۰ هزار هکتار آن فقط در استان هرمزگان قرار دارد.

این درختان با ریشه‌های سیاه و بلند خود طوری به زمین چنگ زده اند که گویی برای نجات خود از نابودی؛ استمداد می‌طلبند، چون جنگل‌های حرا در معرض انواع آلودگی‌ها که زمینه نابودیشان را فراهم می‌کند دست به گریبان هستند، به طوری که در چند دهه گذشته بخش زیادی از وسعت این جنگل‌ها را از دست دادیم، جدای از این کاهش ورودی آب شیرین به علت سد سازی‌ها در بالادست یکی از عوامل مهم نابودی جنگل‌های حراء در جنوب کشور است.

در واقع جنگل‌های حراء در جا‌هایی رشد می‌کنند که آب شیرین رودخانه وارد آب شور دریا می‌شود که در این منطقه اکوسیستم منحصربفردی ایجاد می‌شود که درختان حرا و چندل در آن رشد می‌کنند، اما اکنون به علت سدسازی‌ها و توسعه کشاورزی در بالادست میزان ورودی آب شیرین کاهش یافته از این رو تعادل آب شور و شیرین به هم خورده است که این حراء‌ها را به سمت نابودی پیش می‌برد.

درختان حراء به طور ذاتی با شوری آب دریا سازگاری دارند و به وسیله تصفیه طبیعی که دارند آب شور را برای زیست خود به آب شیرین تبدیل می‌کنند، اما باید تعادلی بین آب شور و شیرین نیز برقرار باشد تا در رشد و نمو این درختان خللی ایجاد نشود که این تعادل به دلایل مختلف از قبیل سد سازی، توسعه کشاورزی و فعالیت مزارع میگو در بالادست به هم خورده است.

کارشناسان معتقدند که البته خشکسالی دو دهه گذشته و کم بارشی نیز تا حدودی این تعادل را به هم زده و تمام این مسائل دست به دست هم داده اند و حیات این درختان ارزشمند را با خطر نابودی مواجه کرده اند. هر چند تهدیدات اصلی حیات جنگل‌های حراء کاهش ورودی آب شیرین به خلیج فارس و دریای عمان است، اما همین کاهش هم به کم شدن بارندگی‌ها و خشکسالی‌های مداوم بر می‌گردد که موجب کم شدن آب ورودی می‌شود از طرف دیگر هم مصرف آب شیرین در بالادست بالا می‌رود.

چندی پیش وزارت نیرو اعلام کرده بود که در مدت کمتر از ۳۰ سال گذشته منابع آب تجدیدشونده کشور از ۱۳۰ میلیارد متر مکعب به حدود ۱۰۲ میلیارد متر مکعب کاهش یافته است و اگر مصرف به همین روال فعلی ادامه یابد هر سال حدود پنج میلیارد مترمکعب از آب تجدیدشونده کشور کاسته خواهد شد و این به آن معنا است که سرمایه آب کشور در ۱۰ سال آینده به نصف خواهد رسید.

همچنین وزارت نیرو اعلام کرده بود که در سال آبی ۱۳۹۹ - ۱۴۰۰ نسبت به میانگین ۵۲ سال گذشته ۳۷ درصد کاهش بارندگی داشتیم و آب در مخازن ۱۹۹ سد ملی کشور به حداقل رسیده است، حجم منابع آبی نسبت به سال گذشته حدود ۳۰ درصد کاهش یافته که این کمبود در برخی استان‌ها شدیدتر بود، در استان کرمانشاه که سالانه حدود ۴۸۰ میلیمتر بارش سالانه دریافت می‌کند امسال ۵۲ درصد کمتر دریافت کرده است، در استان گلستان در مجموع ۳۴۹ میلیمتر باران بارید که نسبت به آمار بلند مدت ۲۹ درصد کاهش داشته است، همچنین بارش در استان مرکزی نسبت به میزان بارندگی مدت مشابه سال گذشته ۴۴ درصد کاهش داشته است که بنابر اعلام سازمان هواشناسی بیشتر استان‌های جنوب غرب، غرب، شمال غرب، جنوب شرق و شمال شرق چنین وضعیتی داشتند.

این آمار‌ها نشان می‌دهد که وضعیت منابع آبی کشور خوب نیست و نیاز به حمایت و پشتیبانی دارد، محققان معتقدند که گسترش خشکسالی به آرامی صورت می‌گیرد و به همین روال هم تاثیر خود را می‌گذارد و ممکن است اثرات آن تا سال‌ها پس از پایان خشکسالی همچنان ادامه داشته باشد.

ایران به علت قرار گرفتن در کمربند خشک آب و هوایی جهان به طور متناوب با خشکسالی‌هایی با شدت و ضعف‌های مختلف رو به رو است که اگر این شرایط درست مدیریت نشود اثرات سوء زیادی بر جای می‌گذارد که در چند سال اخیر کم نبوده اند مانند فرونشست زمین، خشک شدن جنگل‌ها و مراتع، نابودی زیستگاه‌ها و به دنبال آن از بین رفتن گونه‌های گیاهی و جانوری که اگر به همین روال پیش رود بخش زیادی از مولفه‌های زیستی خود را که سرمایه‌های ملی هستند از دست می‌دهیم.

حال در این میان تکرار و تناوب خشکسالی‌های اخیر در کشور، در نیمه جنوبی کشور که دارای اقلیم خشک و نیمه خشک است تاثیر بیشتری داشته و سبب وارد شدن خسارات زیادی بر تنوع زیستی از جمله جنگل‌های حرا شده است، تحقیقات نشان داده که میزان روان آب‌های شیرین ورودی به خلیج فارس تاثیر زیادی بر توسعه جنگل‌های حراء دارد، چون موجب ایجاد تعادل میان آب شور و شیرین می‌شود، اما با خشکسالی‌های اخیر و کاهش بارندگی به همان نسبت میزان روان آب‌ها کاهش یافته و به مرور تاثیر منفی زیادی بر اکوسیستم منحصر به فرد جنگل‌های مانگرو به جای گذاشته است.

در حالی جنگل‌های حراء را از دست می‌دهیم که این جنگل‌ها قادرند سالانه حدود ۶ تا ۸ تن کربن را در یک هکتار از خاک ذخیره کنند، حفاظت سواحل از گزند سیلاب‌ها و سونامی، جلوگیری از فرسایش سواحل، پشتیبانی چرخه مواد مغذی موجود در آب، زیستگاه بسیار مناسب برای رشد گیاهان و جانوران، تولید اکسیژن به علت فتوسنتز، تهیه مواد اولیه رزین و تانن، وابستگی گونه‌هایی از ماهیان و میگو‌ها در دوره‌ای از زندگی خود به این درختان، استفاده از ژن‌های این درختان در زیست فناوری به عنوان منابع ژنتیکی، خواص طبی، کاربرد آن‌ها در ترکیبات دارویی، زیبایی و چشم‌انداز طبیعی و جذب توریست، برخی دیگر از فواید جنگل‌های حرا است.

۱۰۷ گونه مانگرو وجود دارد که دو گونه آن به نام‌های " حراء " و " چندل " در ایران وجود دارد. پراکندگی جنگل‌های مانگرو در ایران در سه استان هرمزگان، سیستان و بلوچستان و بوشهر است که در بوشهر سه منطقه " نایبند"، " بردستان" و " مل گنزه" وجود دارد که ناییند بزرگترین جنگل حرا در بوشهر است که ۳۹۰ هکتار وسعت دارد.

محمد درویش رییس کمیته محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو درباره تاثیر خشکسالی و تغییر اقلیم در جنگل‌های حراء به خبرنگار ایرنا گفت: تاکنون کمترین میزان تاثیر تغییر اقلیم و خشکسالی را رویشگاه‌های چندل، مانگرو و حرا در جنوب کشور داشتیم و تا به امروز کمترین آسیب را از این مساله دیده است.

وی افزود: جنگل‌های حراء بیشترین آسیب را از کاهش ورودی آب شیرین به خلیج فارس و دریای عمان دیده اند که این امر به دلیل سد سازی‌های متعدد در بالادست، بارگذاری‌های بیش از حد توان اکولوژیک طبیعت، ایجاد دریاچه‌ها و پرورشگاه‌های میگو که کیفیت آب را از بین برده اند رخ داده است در واقع این‌ها مهمترین دلایلی است که داریم جنگل‌های را در سواحل جنوب از دست می‌دهیم.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری اظهار داشت: زمانی که ورودی آب شیرین کم می‌شود تعادل آب شور و شیرین به هم می‌خورد، ما جایی جنگل‌های حرا را داریم که آب شیرین رودخانه وارد آب شور دریا می‌شود که در این منطقه اکوسیستم منحصربفردی ایجاد می‌شود که حراء ها، چندل‌ها و مانگرو‌ها می‌توانند رشد کنند، اما اکنون آب شیرین در خیلی جا‌ها وارد نمی‌شود، چون در بالادست در خیلی جا‌ها کشاورزی، صنایع آلاینده و سدسازی‌ها جلوی ورود آب شیرین را گرفته است که این مساله به مرور این جنگل‌های ارزشمند را نابود می‌کند.

وی درباره اینکه آیا آماری از تخریب جنگل‌های مانگرو وجود دارد گفت: متاسفانه آمار دقیقی از تخریب این درختان وجود ندارد اگر هم باشد من در جریان آن نیستم، اما شواهد نشان می‌دهد که این درختان در خطر نابودی هستند.

درویش به راه حل این نابودی جنگل‌های مانگرو اشاره کرد و افزود: راه نجات این درختان تامین حقابه رویشگاه‌های جنگلی حرا و مانگرو است و تحت هیچ شرایطی و نباید به هیچ قیمتی اجازه دهیم آن حقابه به پای کشاورزی و یا صنعت هزینه شود.

رییس کمیته محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو اظهار داشت: اگر این شرایط ادامه داشته باشد و رویشگاه‌های حراء را از دست بدهیم مشکلات زیادی بر محیط زیست منطقه ایجاد خواهد شد، چون این رویشگاه‌ها مهمترین محل تخم ریزی ماهیان در خلیج فارس و دریای عمان هستند، همچنین مهمترین تصفیه کننده آب به حساب می‌آیند که با ادامه این روند کیفیت آب در خلیج فارس و دریای عمان نیز کاهش می‌یابد بر این اساس تنوع زیستی نابود می‌شود و سهم بزرگی از درآمد صیادی مختل می‌شود.

وی ادامه داد: با از بین رفتن درختان حراء همچنین پدیده تغییر اقلیم تشدید می‌شود، میزان شمار پرندگان کاهش می‌یابد، دمای شب و روز افزایش می‌یابد و سرزمین به سمت عدم توان برای تحمل زیستمندان حرکت می‌کند، یعنی سرزمین به سمت بیابانی شدن پیش می‌رود حتی ممکن است با نابودی مانگرو‌ها و چندل ها، آبسنگ‌های مرجانی نیز از بین بروند.

درویش درباره ارتباط نابودی جنگل‌های حرا و آبسنگ‌های مرجانی گفت: درختان حراء آب را زیست پالایی و تاب آوری آب را افزایش می‌دهند و با این کار کیفیت اکوسیستم را بهبود می‌بخشند، بنابراین زمانی که درختان حراء نباشند کیفیت اکوسیستم نیز تخریب می‌شود و اولین قربانیان تخریب کیفیت اکوسیستم آبسنگ‌های مرجانی هستند که به شدت آسیب پذیر و شکننده اند، مرجان‌ها نیز یکی از مهمترین عوامل تولید اکسیژن و غذادهی به فیتوپلانگتون‌ها و تعدیل دمای مناطق آبی هستند که اگر از بین بروند چالش دیگری گریبان زیسمتدان دریایی را می‌گیرد.