رژیم غذایی ۷۳ درصد بزرگسالان تهرانی نیازمند تغییر است

امروزه بررسی نقش رژیم غذایی در تامین سلامت افراد در مقایسه با در نظر گرفتن اثرات مصرف تنها یک ماده مغذی و یا یک غذای خاص، کاربردی‌تر است. مطالعات اپیدمیولوژی در زمینه‌ی ارتباط رژیم غذایی و بیماری‌های غیرواگیر، اغلب به نقش مصرف تنها یک ماده مغذی و خطر ابتلا به بیماری پرداخته‌اند، ولی از آنجا که اغلب غذاها حاوی مواد مغذی متعددی هستند و اصولا دریافت یک ماده مغذی با دریافت دیگر مواد مغذی همراه است، بهتر است بیشتر به ارتباط میان رژیم غذایی و خطر بروز بیماری پرداخته شود. از این‌رو دانش بیشتری در زمینه‌ی ارزیابی الگوهای غذایی به منظور شناخت افراد در معرض خطر بیماری‌های غیرواگیر مورد نیاز است تا ارتباط میان رژیم غذایی و سطح سلامت مشخص شود.

امروزه مشخص شده است که برخی از الگو‌های غذایی با چهار علت از ده علت شایع‌تر مرگ (بیماری‌های قلبی _ عروقی، انواع از سرطان‌ها، سکته و دیابت نوع دو) مرتبط هستند. راهنماهای غذایی برای ارتقای وضعیت سلامتی و کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های غیرواگیر و هرم راهنمای غذایی به منظور هدایت افراد در چگونگی استفاده از این راهنماهای غذایی طراحی شده‌اند. جهت بررسی کیفیت کل رژیم غذایی و تابعیت رژیم از راهنماهای غذایی و هرم راهنمای غذایی در سال 1995، شاخص تغذیه سالم (Healty Eating Index) طراحی شد.

این شاخص جهت ارزیابی کیفیت رژیم غذایی در جوامع مختلف با تنوع رژیمی متفاوت و الگوهای خاص هر جامعه تعیین شده و ارتباط میان امتیازات شاخص تغذیه سالم و دریافت مواد مغذی و خطر ابتلا به بیماری‌های غیرواگیر سنجیده شده است.

امتیازات رژیم غذایی بر پایه راهنماهای رژیمی طراحی شده‌اند و به منظور تشخیص وضعیت تغذیه‌ای افراد به کار می‌روند. علی‌رغم وجود انواع مختلفی از روش‌های امتیاز‌دهی رژیم‌های غذایی، به‌طور کلی مطالعات نشان داده‌اند که امتیازات الگو های غذایی ابزار مناسبی در تعیین وضعیت تغذیه‌ای افراد در گروه‌های مختلف سنی و جنسی هستند. در واقع با تعیین شاخص تغذیه سالم، میزان تبعیت برنامه غذایی افراد از راهنماهای رژیمی و هرم راهنمای غذایی مشخص می‌شود تا در صورت مشاهده کمبود یا بیش دریافتی، اصلاح رژیم غذایی آغاز شود.

از همین‌ رو پژوهشی با هدف تعیین امتیاز شاخص تغذیه سالم و تعیین کفایت رژیم غذایی بزرگسالان تهرانی بر پایه هرم راهنمای غذایی در قالب مطالعه قند و لیپید در تهران انجام شده است. از بین 1287 نفر که در این مطالعه شرکت داشتند، 819 فرد بزرگسال 19 سال و بالاتر (371 مرد و 448 زن) بودند که داده‌های آنها در این مطالعه منظور شده است.

در این بررسی، شاخص تغذیه سالم (HEI) براساس 9 جزء محاسبه شد که هر جزء بیان‌کننده‌ی جنبه متفاوتی از یک برنامه‌ی غذایی سالم است. جزء یک تا پنج میزان تبعیت برنامه‌ی غذایی فرد را از توصیه‌های هرم راهنمای غذایی در مورد پنج گروه غذایی نان و غلات، سبزی‌ها، میوه‌ها، شیر و لبنیات، گوشت و جانشین‌هایش نشان می‌دهد.

دریافت‌های برابر با معادل مقدار‌های توصیه شده برحسب واحد در روز،امتیاز کامل 10 را گرفتند. برای فردی که اصلا از یک گروه غذایی نخورده بود، امتیاز صفر محسوب شد. امتیاز‌های بین 0 و 10 نیز به تناسب محاسبه شدند. چهار جزء بعدی، میزان تبعیت برنامه غذایی فرد را از راهنماهای غذایی‌ نشان می‌دهد. جزء 6 و 7 به ترتیب امتیاز مصرف چربی کل و چربی‌های اشباع دریافتی برحسب درصد انرژی دریافتی است. جزء 8 و 9 امتیاز کلسترول دریافتی و امتیاز تنوع برنامه‌ی غذایی را نشان می‌دهد. امتیاز 10 و صفر به ترتیب برای فردی است که کمتر از 30 درصد و بیشتر یا مساوی 45 درصد انرژی دریافتی از چربی‌ها، کمتر از 10 درصد و بیشتر یا مساوی 15درصد انرژی دریافتی ازچربی‌های اشباع، کمتر از 300 و بیشتر یا مساوی 450 میلی‌گرم کلسترول دریافت کرده باشد.

برای بررسی تنوع غذایی، تعداد غذاهای متفاوتی که در عرض دو روز مطالعه مصرف شده‌اند محاسبه شد. غذاهای مشابه مانند نان لواش و نان باگت که از آرد سفید تهیه می‌شوند، یکبار شمرده شدند.

غذاهای مخلوط نیز به اجزای تشکیل‌دهنده‌ی آن تقسیم شدند. برای مثال می‌توان فرنی را نام برد که از آرد برنج و شیر تشکیل شده است. برای آنکه هر فرد، مصرف‌کننده هر کدام از اقلام غذایی به حساب آید، باید حداقل یک دوم واحد از آن ماده غذایی مطابق شاخص‌های کمی هرم راهنمای غذایی را در عرض دو روز یادآمد مصرف کرده باشد. فردی که 11 و 18 نوع ماده غذایی در عرض دو روز مصرف کرده باشد، به ترتیب امتیاز صفر و 10 گرفت. امتیاز‌های بین آنها نیز به تناسب محاسبه شد. دامنه‌ی امتیاز هر جزء، صفر تا 10 است و بنابراین مجموع امتیاز HEI ، نود است. امتیاز‌های بالاتر نشان‌دهنده‌ی میزان تبعیت بیشتر فرد از توصیه‌های هرم راهنمای غذایی و راهنماهای رژیمی است.

در این تحقیق میانگین سنی مردان 40 سال و زنان 36 سال بود. 287 نفر از مردان و 376 نفر از زنان در گروه سنی 19 تا 50 سال قرار داشتند. تعداد مردان و زنان بالای 51 سال به ترتیب 84 و 72 نفر و میانگین BMI (شاخص توده بدنی) مردان و زنان 25.4 و 26.6 کیلوگرم بر مترمربع بود.

در این بررسی 34 درصد از کل افراد مورد مطالعه دارای اضافه وزن و 21 درصد افراد چاق بودند. همچنین 25 درصد از افراد بی‌سواد و کم سواد(تحصیلات ابتدایی و راهنمایی) و 62.2 درصد دارای تحصیلات متوسط (دیپلم) و 12.8 درصد تحصیلات دانشگاهی بودند.

نتایج این بررسی حاکی از آن است که برنامه‌ی غذایی بیشتر جمعیت بزرگسالان شهر تهران نیازمند تغییر و اصلاح است. به علاوه ارتباط معنی‌داری میان شاخص تغذیه سالم با مصرف مواد مغذی و تعداد واحد‌های دریافتی از گروه پنج‌گانه هرم راهنمای غذایی وجود داشت.

نتایج تحقیقات انجام شده در آمریکا نیز نشان داده است که برنامه‌ی غذایی غالب بزرگسالان ساکن جامعه مذکور به تغییر و اصلاح نیاز دارد. این درحالی است که درصد بیشتری از جامعه آمریکا رژیم غذایی ضعیف و درصد کمتری از آنها در مقایسه با جامعه مورد بررسی کنونی رژیم غذایی خوب داشتند.

در مطالعه حاضر افراد با سطح تحصیلات دانشگاهی میانگین شاخص تغذیه سالم بالاتری در مقایسه با سطوح تحصیلی پایین‌تر داشتند.

در بررسی حاضر دریافت بیشتر مواد مغذی، بالاتر‌بودن تعداد اقلام غذایی مصرفی و بیشتر بودن تعداد واحد‌های دریافتی از گروه‌های مختلف غذایی، اعتبار شاخص تغذیه سالم را در تخمین کفایت رژیم غذایی روشن می‌سازد.

سایر بررسی‌ها نیز نشان داده است که کسب امتیاز بالای 72 از این شاخص با تامین 75 درصد یا بیشتر از مقادیر توصیه شده روزانه همراه است.

تعداد واحد‌های دریافتی گروه‌های هرم راهنمای غذایی به جز در مورد لبنیات و گوشت‌ها در سایر موارد با راهنمای رژیمی توصیه شده همخوانی داشت که این نتیجه، عدم کفایت رژیم غذایی بزرگسالان تهرانی را از لحاظ مصرف فرآورده‌های لبنی و گوشت‌ها نشان می‌دهد.

نتایج بررسی حاضر نمایانگر آن است که شاخص تغذیه سالم بیشتر از 72 با بالاتر‌بودن تعداد اقلام مواد غذایی مصرف شده همراه است.

این یافته نشان می‌دهد که تنوع غذایی و کفایت رژیم ارتباط نزدیکی با یکدیگر داشته و شاخص تغذیه سالم برآورد مناسبی از هر دو آنها می‌دهد. ارتباط مثبت و معنی‌دار میان تعداد واحد‌های مصرفی از گروه‌های غذایی و ارتباط منفی و معنی‌دار مشاهده شده میان چربی دریافتی، درصد چربی اشباع و کلسترول با شاخص تغذیه سالم بر ارزش این شاخص به عنوان وسیله‌ای به منظور ارزیابی کفایت رژیم غذایی می‌افزاید. از آنجایی که رژیم‌های غذایی سالم حاوی مقادیر بالای میوه و سبزی (منابع غنی پتاسیم) و سطوح بالای لبنیات (منابع غنی کلسیم) هستند، همبستگی شاخص تغذیه سالم با این مواد مغذی نشانگر آن است که با بالا بودن امتیاز این شاخص در رژیم غذایی می‌توان از کفایت چنین موادی اطمینان حاصل کرد.

اگرچه در مطالعه حاضر تنها 2.2 درصد افراد امتیاز کل شاخص تغذیه سالم ضعیف داشتند، 48.2 درصد و 61 درصد از افراد نیز به ترتیب از امتیاز ضعیفی در مورد اجزاء مربوط به امتیاز گروه لبنیات و گروه گوشت‌ها برخوردار بودند.

این پژوهش تاکید می‌کند:آموزش‌های تغذیه‌ای به منظور افزایش کفایت رژیم غذایی بزرگسالان تهرانی در خصوص گروه‌های غذایی لبنیات و گوشت‌ها توصیه می‌شود.

بر اساس این پژوهش، امتیاز خوب کسب شده از گروه‌های نان وغلات، سبزی‌ها، میوه‌ها و تعداد اقلام غذایی دریافتی نشان‌دهنده‌ی فرهنگ غذایی مناسب متداول در جامعه در مقایسه با رژیم‌های غذایی غربی است.

همچنین طبق نتایج این تحقیق،علی‌رغم مناسب‌بودن شاخص تغذیه سالم به عنوان ابزاری جهت ارزیابی کفایت رژیم غذایی، توجه به برخی از ابعاد تغذیه این شاخص ضروری است. به عنوان مثال در مطالعه حاضر ارتباط مثبت و معنی‌داری میان انرژی دریافتی و این شاخص مشاهده شد که این نشانگر محدویت در محاسبه شاخص مذکور است، چرا که بیش دریافتی‌های تغذیه‌ای محسوب نشده و چنانچه فردی بیشتر از واحد های توصیه شده از هر یک از گروه‌های غذایی مصرف کند، باز هم همان حداکثر امتیاز را کسب می‌کند.

این پژوهش تاکید کرده است که در مطالعات آینده در این بخش از محاسبه شاخص تغذیه سالم تعدیل به عمل آید تا علاوه بر مشخص‌شدن کمبودهای تغذیه‌ای به جنبه‌ی بیش دریافتی‌ها نیز توجه شود. دادن امتیاز‌ات مساوی به هر سه جزء، چربی (کل چربی دریافتی، چربی‌های اشباع و کلسترول) علی‌رغم تفاوت اهمیت آنها در بروز بیماری‌های مزمن از دیگر محدودیت‌های این شاخص است که بهتر است در مطالعات آینده به هر یک از این اجزاء امتیازی متفاوت، متناسب با خطر آنها در ابتلا به بیماری‌های مزمن داده شود. به علاوه با توجه به نقش چربی‌های غیراشباع با یک باند مضاعف در سلامت قلب و عروق بهتر است این چربی نیز به عنوان جزیی از شاخص مذکور محاسبه شود.

این پژوهش با اشاره به نظر محققانی که بر لزوم وجود فیبر به عنوان یکی از اجزای شاخص تغذیه سالم اصرار دارند تاکید کرده است که مصرف یک رژیم غذایی متنوع لزوما با دریافت مقادیر کافی فیبر، همراه است. به طوری که در مطالعه حاضر کسانی که امتیاز شاخص تغذیه سالم آنها بیشتر از 72 بود، مقدار فیبر بیشتری در مقایسه با سایر گروه‌ها دریافت می‌کردند. از طرفی همبستگی قوی، مثبت و معنی‌داری میان فیبر دریافتی و این شاخص در مطالعه حاضر مشاهده شد.

از محدودیت‌های بررسی حاضر، همچنین عدم محاسه سدیم به عنوان جزیی از شاخص تغذیه سالم است که به علت مشکلات موجود در زمینه‌ی جمع آوری داده‌های مربوط به مقدار سدیم دریافتی به جای محاسبه شاخص تغذیه سالم از 100 امتیاز، این شاخص در بررسی حاضر از 90 محاسبه و به جای 10 جزء برای آن 9 جزء در نظر گرفته شد.