چند روش ساده براي پيشگيري از آلزایمر

صداي داد‌و‌بيداد پير‌مرد همه ساختمان را برداشته، باورم نمي‌شود! اين صداي حاج‌آقایی است كه طي سه سالي كه مي‌شناسمش خيلي صبور و خوش‌برخورد بود و هيچ وقت اهالي ساختمان از او اذيت و آزار و بي‌احترامي نديدند. ولي نزديك به يك سال است كه پيرمرد هر روز حالش بدتر مي‌شود و شب‌و‌روز صدايش كل آپارتمان را بر‌مي‌دارد. وقتي از همسرش جوياي احوالش مي‌شوم با ناراحتي مي‌گويد: «آلزايمر گرفته، ديگر كسي را نمي‌شناسد و همانطور كه مي‌بينيد و مي‌شنويد هر روز حالش بدتر مي‌شود.»

پزشكش مي‌گويد: «به طور متوسط پس از تشخيص آلزايمر اين افراد از سه تا 15 سال زنده مي‌مانند و به طور متوسط هشت سال طول عمر در اين بيماران ديده مي‌شود.» همسرش مي‌گويد: «از چند سال قبل علائمي از بيماري را در او مي‌ديديم ولي از اينكه بگوييم او آلزايمر دارد خجالت مي‌كشيديم به همين دليل پيشگيري از بيماري او را پشت گوش انداختيم.»

وقتي با دكتر غلامرضا حاجتي فوق‌تخصص مغز و اعصاب و عضو انجمن آلزايمر ايران در مورد بيماري آلزايمر صحبت مي‌كنم، مي‌گويد: «شرم از بيماري يكي از دلايلي است كه فرد مبتلا يا اطرافيانش او را از درمان دور مي‌كنند و باعث بيشتر شدن بيماري در او مي‌شوند.» با او در‌باره علائم، مشكلات و راه‌حل‌هاي بيماري دمانس (آلزايمر) گفت‌وگو كرده‌ايم.

آلزايمر و دمانس

در واقع زماني كه در مورد آلزايمر صحبت مي‌كنيم، طيف وسيع‌تر از مجموعه نشانه‌هايي را نام مي‌بريم كه به آنها دمانس يا زوال عقلي مي‌گويند. در طبقه‌بندي، اين بيماري در دنيا به دو دسته تقسيم مي‌شود كه به آنها اختلالات شناختي خفيف و اختلالات شناختي عمده مي‌گوييم. در اختلالات خفيف عملكرد شخص خيلي تحت تأثير قرار نمي‌گيرد ولي درجاتي از نارسايي حافظه و فعاليت‌هاي روزانه وجود دارد كه مرحله قبل از بيماري است كه به آن اختلال خفيف شناختي مي‌گويند. در اختلال خفيف، در حافظه يا يكي از حوزه‌هاي عملكردي مثل شناخت ديگران و انجام دادن كارهاي روزانه فرد اختلال ايجاد مي‌شود، ولي مشكل آنقدر نيست كه فرد را به اطرافيان وابسته كند و او نتواند اعمال روزانه خود را انجام دهد و قادر به انجام فعاليت‌هاي خود نباشد. اين علائم در مرحله قبل از بيماري است كه به عنوان اختلالات خفيف شناختي طبقه‌بندي مي‌كنيم كه ممكن است به سمت بيماري آلزايمر برود يا علل ديگري داشته باشد. بخش ديگر اختلالات شناختي عمده است كه واژه دمانس يا زوال عقل براي آنها به كار مي‌رود. اين اختلالات عمده در بيماري دمانس طيف وسيع‌تري را شامل مي‌شود كه يكي از علل شايع آن بيماري آلزايمر و حدود 60 درصد دمانس را اين بيماري به خود اختصاص مي‌دهد. به همين دليل آلزايمر بين مردم بيشتر جا افتاده است و با ديگر بيماري‌هاي دمانس تفاوت‌هايي دارد.

شاخه‌هاي بيماري دمانس

وقتي در مورد واژه دمانس صحبت مي‌كنيم مجموعه‌اي از علائم در ذهن ما است كه در رأس آن نقص در حافظه است كه باعث مراجعه فرد به پزشك مي‌شود. علاوه بر حافظه چند حوزه ديگر هم در قلمرو‌هاي شناختي اختلال ديده مي‌شود كه يكي از اين اختلالات را زبان‌پريشي مي‌نامند. در اين حالت توانايي‌هاي تكلم شخص مختل مي‌شود، واژه‌ها را نمي‌تواند به زبان بياورد و شروع به توضيح آن واژه مي‌كند كه كاركرد آن واژه را توضيح مي‌دهد (مثلاً در مورد ساعت‌مچي وقتي آن را به ياد نمي‌آورد مي‌گويد اين همان وسيله ايست كه زمان را نشان مي‌دهد). مورد ديگر اختلال در رفتار شخص و شناخت افراد ديگر است كه «نشناسي» نام دارد. در اين بيماري شخص قادر به شناخت افرادي كه قبلاً آنها را مي‌شناخته و به اسم صدايشان مي‌كرده نيست، البته اين علائم طي روز در مراحل مختلف بيماري نوسان دارد ولي خود نشانه‌اي از بيماري است.

يكي ديگر از علائم «كردار ‌پريشي» است كه در اين حالت كارهايي كه فرد قبلاً انجام مي‌داده در حال حاضر نمي‌تواند انجام دهد، در حالي كه جسمش و عضلاتش سالم است، به طور مثال اينكه فرد نتواند كت يا لباسش را بپوشد، بند كفش خود را ببندد يا مراحل استحمام را براي خود انجام دهد.

يكي ديگر از علائم، اختلال در «عملكردهاي اجرايي» است مثلاً شخص قبلاً مي‌توانسته خريد انجام دهد ولي الان از اين كار عاجز است و نمي‌تواند آن را انجام دهد يا اينكه خانمي كه تا قبل از اين مي‌توانسته يك مهماني را مديريت کند و تمام مراحل آن را انجام دهد پس از بيماري دمانس ديگر قادر به انجام اين كار نيست و از عهده كارها بر‌نمي‌آيد و باعث اختلال در عملكردش مي‌شود.

مواردي كه نام برده شد عملكرد‌هاي شخص را در حوزه روابط اجتماعي ، روابط خانوادگي و حوزه شغلي مختل مي‌كند. به طور خلاصه مي‌توان گفت دمانس اختلال در حافظه و اختلال در زبان پريشي، كردار پريشي، عملكرد‌هاي اجرايي و شناخت افراد و اشيا است كه با نشناختن خود را نشان مي‌دهد. به همين دليل به اينها اختلالات شناختي مي‌گوييم كه به دو بخش خفيف و شديد تقسيم مي‌شود.

علت‌هاي بيماري دمانس

40 علت وجود دارد كه باعث ايجاد بيماري دمانس مي‌شود كه در رأس آن بيماري آلزايمر است. اين بيماري با تخريب‌هاي وسيع در نرون‌هاي مغزي ايجاد مي‌شود كه در آن سلول‌ها دچار مرگ برنامه‌ريزي شده مي‌شوند و از بين مي‌روند. تحقيقات زيادي براي كشف علت بيماري و درمان‌هايي كه متناسب با آن بشود دمانس را درمان كرد يا از بروز آن جلوگيري كرد در حال انجام است. اولين دليل آلزايمر است كه مشخصاً يك بيماري است و سيرمشخص و آسيب‌شناسي مشخص دارد و همانطور كه گفته شد با تخريب نرون‌هاي مغزي به وجود مي‌آيد. دومين علتي كه ايجاد دمانس مي‌كند سكته مغزي يا همان اختلالات عروقي مغز است و سومين علت تركيب سكته مغزي و آلزايمر (يعني مرگ سلول‌هاي مغزي) است.

دلايل ديگري كه باعث بروز اين بيماري مي‌شود علل عروقي مغز، التهابي و عفوني و خود ايمني مغز، ضربه مغزي و آسيب‌هایي است كه به سر مي‌خورند مانند ضربات در بازي بوكس، سيستم غدد بدن مانند كم‌كاري و پر‌كاري غده تيروئيد و تمام بيماري‌هاي غددي، كمبود ويتامين كه در رأس آن كمبود ويتامين ب12، ويتامين ب1 ، علت سمي مانند مصرف الكل و مسموميت با فلزهاي سنگين مانند سرب و آلومينيوم. گاز منوكسيد‌كربن گازي كه در كارخانه‌ها به وفور توليد مي‌شود نيز ايجاد دمانس مي‌كند. تومورهاي مغزي نيز يكي ديگر از دلايل به وجود آمدن بيماري دمانس هستند. در بعضي موارد افسردگي نيز باعث بيماري است و به آن دمانس كاذب مي‌گويند و اين به معني زوال عقل كاذب است. در مواردي مراجعاني داريم كه با شكايت بر اينكه آلزايمر دارند به ما مراجعه مي‌كنند و پس از بررسي، متوجه مي‌شويم كه فرد افسردگي دارد و پس از درمان بهبود مي‌يابند.

انواع دمانس را مي‌توانيم به دمانس‌هاي قابل برگشت و دمانس‌هاي غيرقابل برگشت يا پيش رونده تقسيم كنيم. دمانس قابل برگشت مانند افسردگي، كمبود ويتامين ب، كم‌كاري و پر‌كاري غدد و... است كه به آنها دمانس‌هاي برگشت‌پذير مي‌گوييم.

دمانس از چه سني آغاز مي‌شود؟

دمانس‌هاي زودرس از سن 50 سالگي شروع مي‌شود و در سن 60 تا 65 سالگي شيوع دمانس حدود يك درصد از اين افراد جامعه را در بر مي‌گيرد ، اما پس از سن 65 سال اين نسبت به صورت تصاعدي بالا مي‌رود. در نتيجه، سن مهم‌ترين ريز فاكتور براي اين بيماري مي‌باشد و عامل خطرناكي به حساب مي‌آيد. به طور متوسط هر 10 سال كه سن بالا مي‌رود 10 درصد به شيوع دمانس افزوده مي‌شود يعني در سن 85 تا 95 سالگي حدود 35 تا 40 درصد افراد در اين سن دچار بيماري دمانس مي‌شوند. وقتي جمعيت پير مي‌شود و سن جمعيت بالا مي‌رود، بالطبع شيوع دمانس بالا مي‌رود و چيزي به عنوان بار بيماري به جامعه تحميل مي‌شود. از آنجايي كه پيش‌بيني‌هايي اعم از بالارفتن سن جامعه را در دنيا و حتي در ايران در سال‌هاي آتي داريم، در نتيجه بايد براي پيشگيري از اين بيماري تلاش كنيم. بر اساس پيش‌بيني‌ها طي 20 سال آينده اين بيماري دو برابر خواهد شد.

ضرورت تشخيص سريع و به موقع بيماري

اولين قدم، تشخيص سريع و به موقع و از آن مهم‌تر بالا بردن آگاهي جامعه است و از آنجايي كه يك سال تشخيص زودتر پنج سال عوارض بيماري را به تأخير مي‌اندازد، در نتيجه بايد درمان بيماري در مرحله اختلالات خفيف شناختي شروع شود.

در بسياري از خانواده‌ها ديده مي‌شود با بروز بيماري خودشان آن را اثراتي از بالا رفتن سن و سال مي‌دانند و مي‌گويند اين فراموشي سن براي فرد طبيعي است؛ خانواده و اطرافيان هرگز اجازه چنين قضاوتي را ندارند و به محض ديدن علائم بيماري اعم از كمبود حافظه، فراموشي و... بايد پيگير بيماري شوند.

شبهاتي كه در ذهن در مورد بيماري به وجود مي‌آيد با يك تست كه مدت زمان 10 تا 15 دقيقه زمان مي‌برد و با پرسيدن سؤالاتي در حوزه‌هاي مختلف شناختي چك مي‌شود كه آزمون كوتاه شناختي نام دارد و مي‌توان آن را به تمامي پزشكان و مراكز بهداشتي آموزش داد تا در اولين قدم تشخيص درست نسبت به بيماري انجام شود. در مرحله پيشرفت بيماري به متخصصان مغز و اعصاب، روانپزشكان و متخصصان طب سالمندي كه به عنوان گروهي براي درمان دمانس كار مي‌كنند ارجاع داده شده و پس از آزمايشات و چكاپ بيمار، درمان شروع مي‌شود. هر چه بيماري سريع‌تر تشخيص داده شود ناتواني بيماري و فشاري كه به خانواده و به مراقبين وارد مي‌شود كمتر است. زماني كه بيماري پيشرفت مي‌كند، بيمار دو شيفت كاري يعني12 تا 16 ساعت احتياج به مراقبت دارد.

سن غربالگري

سن غربالگري در حال حاضر از 50 سالگي است و بايد از همين سن به فكر بيماري باشيم و كساني كه مشكوك به اختلال حافظه هستند پس از مراجعه تست افسردگي و تست آزمون شناختي برايشان انجام مي‌شود. هر يك از اين تست‌ها حدود 10 دقيقه زمان مي‌برد و پس از انجام اين تست افسردگي يا دمانس فرد تشخيص داده مي‌شود.

اگر پس از آزمون‌ها فرد مشكلي نداشت مي‌تواند هر پنج سال غربالگري شود. افرادي كه نشانه‌هايي از بيماري را دارند بايد سالانه غربالگري را انجام دهند و در مواردي كه در آزمون نمره كمتري مي‌گيرند از فرد مي‌خواهيم هر شش ماه غربالگري را انجام دهند. با اين تفاسير ضروري است كه رسيدگي و معاينه سلامت و غربالگري خود را فراموش نكنيم تا در آينده فراموشي نگيريم. از اعضاي جوان‌تر خانواده‌ها نيز انتظار مي‌رود سالمندان را فراموش نكنند و به آنان رسيدگي كنند تا كمتر دچار بيماري دمانس و عوارض آن شوند.

مراقبان بيماران آلزايمر

يكي از عوامل مهم در پيشگيري از آلزايمر، مراقبان اين بيماران هستند كه بايد آموزش ببينند تا بدانند چگونه با بيمار برخورد كنند، متأسفانه بسيار ديده مي‌شود مراقبان اين بيماران مي‌خواهند به آنها ثابت كنند كه اشتباه مي‌كنند، در صورتي كه چنين ضرورتي وجود ندارد و به اين دليل است كه بيمار دقايقي بعد فراموش مي‌كند در مورد چه مسئله‌اي صحبت كرده است، ولي زماني كه با او وارد بحث و مجادله مي‌شوند شروع به پرخاشگري مي‌كنند و متأسفانه در بعضي موارد مراقب به بيمار حمله مي‌كند و او را كتك مي‌زند كه چنين كاري اصلاً درست نيست. براي مراقبت از اين بيماران انجمن آلزايمر آموزش مراقبان اين بيماران را نيز شروع كرده است.

چند روش ساده براي پيشگيري

يكي از راه‌هاي پيشگيري ورزش است. با ورزش جريان خون مغز افزايش پيدا مي‌كند، هورمون‌هاي جديد و شادي‌آور ترشح و مقاومت بدن بيشتر مي‌شود و با درگير شدن مغز و جسم با هم نمره حافظه بالا مي‌رود.

در سنين پايين‌تر كارهايي همچون يادگيري زبان جديد، فعاليت‌هاي موسيقي ، كتاب خواندن، جدول حل كردن، كامل كردن يك پازل ، حل جدول سودوكو براي پيشگيري و درمان بسيار مفيد هستند. همه اين كارها بخشي از مغز را به خود اختصاص مي‌دهند. اگر فرد در آينده دچار بيماري آلزايمر شود، بيماري ديرتر در حوزه مهم كاركردي و عملكردهاي شخصي خود را نشان مي‌دهد و تخريب نرون‌هاي مغزي به تأخير اتفاق مي‌افتد و ديرتر به مراحل پيشرفته بيماري مي‌رسد.

تغذيه مناسب نيز يكي ديگر از راه‌هاي پيشگيري و درمان دمانس است. مصرف روزانه يك بشقاب ميوه و يك بشقاب سبزيجات در تمامي سنين بسيار مفيد است. وقتي كسي دچار آلزايمر مي‌شود تخريب از 20 سال پيش آغاز شده است و فرايند سلولي از سال‌ها قبل شروع به تخريب شده‌اند. ولي نكته مهم در مصرف ميوه‌ها اين است كه بايد طي روز‌هاي هفته نوع ميوه را تنوع دهند و هر روز يك يا دو مدل ميوه را مصرف كنند. اين تنوع بايد بر اساس فصل رعايت شود كه انواع آنتي اكسيدان‌هاي لازم بدن را تأمين و از تخريب فرايند سلولي جلوگيري كند.