سطرهای ناخوانده؛عملیات در زمین سوخته من و تو و بی بی سی

سینماپلاس: شبکه‌های ماهواره ای فارسی زبان در سال‌های اخیر علاوه بر سرگرم سازی مخاطبان و تأمین اوقات فراغت آن‌ها، کارکرد دیگری هم پیدا کرده و به الگویی برای برنامه سازان صدا و سیما تبدیل شده‌اند. «سطرهای ناخوانده» که به مناسبت هفته دفاع مقدس از شبکه یک سیما درحال پخش است، آخرین نمونه از این نوع برنامه سازی است که آشکارا الگوی برنامه‌های تاریخی ـ تحلیلی شبکه‌های فارسی زبان مانند «بی بی سی فارسی» و «من و تو» را در پیش گرفته است.

در سال‌های اخیر شبکه‌های ماهواره ای فارسی زبان توجهی ویژه به تاریخ جنگ و انقلاب داشته و در مناسبت‌ها و مقاطع زمانی گوناگون به سراغ این مقطع تاریخی رفته و رویدادهای آن را مرور کرده‌اند. شیوه پرداختن این شبکه‌ها به موضوعی مانند جنگ ایران و عراق، نه رویکردی هیجانی و احساسی بلکه با نگاهی کاملاً عقل گرا و تحلیلی است و همواره در برنامه‌های خود با طرح ابهام‌هایی مانند: چرایی ادامه جنگ بعد از فتح خرمشهر، اختلاف میان جناح‌های سیاسی در کشور در زمان جنگ، نحوه پذیرش قطعنامه از سوی امام خمینی (ره) و... تلاش می‌کنند تا ذهن مخاطب را تحریک و او را به ادامه تماشای برنامه‌های خود ترغیب کنند.

در سال‌های اخیر صدا و سیما در مقابل چنین رویه ای سکوت کرده و عملاً میدان را به این شبکه‌ها واگذار کرده تا با محتوای انتخابی و جهت دار خود، مخاطبان را به سمت و سوی مورد علاقه خود هدایت کنند.

در هفته دفاع مقدس برنامه ای با عنوان «سطرهای ناخوانده» از شبکه یک سیما پخش شد. این برنامه محصول گروه سازنده مستند ـ داستانی «آخرین روزهای زمستان» بود. این برنامه از نظر محتوایی عملیات در زمینی محسوب می‌شود که پیش از این شبکه‌های فارسی زبان بارها و بارها در آن عملیات کرده و حالا آن را به زمینی سوخته تبدیل کرده‌اند. حتی برای علاقمندان حرفه ای و جدی تاریخ جنگ برنامه فاقد جذابیت زیادی است اما همین که تلویزیون به صرافت افتاده که در برنامه ای چهره‌های جدی و تاثیرگذار دفاع مقدس را دعوت و از آن‌ها درباره چرایی طولانی شدن جنگ، نحوه تأمین تجهیزات مورد نیاز جنگ، نحوه پذیرش قطعنامه و... سؤال کند، نشان می‌دهد هنوز در این رسانه عقلایی هستند که منطقی فکر می‌کنند و با اهمیت دادن به هوش و ذکاوت مخاطب، زمینه ای را برای پاسخ به پرسش‌های او فراهم می‌کنند.

«سطرهای ناخوانده» عنوان بندی جذاب و بدیعی دارد. در هر برنامه چهار نفر در کسوت کارشناس، میهمان برنامه را دوره می‌کنند و سؤال های مختلفی را از او می‌پرسند. این چهارنفر چهره جوان هرکدام نماینده گروهی از جوانان کشور هستند و افرادی مانند: نویسنده، مستندساز، پژوهشگر و... در میان آن‌ها حضور دارند اما مشکل اینجاست که کارشناسان به اندازه هم دانش ندارند، به طور متوازن حرف نمی‌زنند و حتی در اغلب موارد حرف‌های آن‌ها در ادامه صحبت‌های یکدیگر نیست. در میان آن‌ها تنها «جعفر شیرعلی نیا» است که با مطالعه سخن می‌گوید، مصاحبه‌ها و اظهارنظرهای قبلی میهمانان را مطالعه کرده و تلاش می‌کند میهمان از دایره بحث خارج نشود و برنامه به خاطره گویی نیفتد.

ضعف کارشناسان برنامه به مجری برنامه نیز تعمیم می‌یابد. «کیوان ساکت اف» مجری مناسبی برای این برنامه نیست. او مقابل دوربین اضطراب دارد و گاهی یک جمله را چند بار تکرار می‌کند و مشخص است تسلط زیادی بر مباحث برنامه ندارد.

سطرهای ناخوانده در طرح موضوع‌های خود صراحت خوبی دارد و مثلاً در برنامه ای که «محسن رضایی» میهمان آن بود، با صراحت سؤال های مورد نظر خود را مطرح کرد. حتی تلاش می‌کند گاهی به لایه‌های ناگفته و خط قرمزی مانند «نقش دیپلماسی در جنگ» نیز بپردازد اما این محتوای مناسب در بسته بندی نامناسبی عرضه می‌شود. لازم نیست برنامه ای با این نگاه تحلیلی، در دکوری مانند دکورهای مرسوم تلویزیونی همچون: سیمای خانواده اجرا شود. دکور برنامه زیادی شلوغ است و این مساله توجه مخاطب را به جزئیات دکور جلب و مانع از تمرکز او بر مباحث برنامه می‌شود. برنامه ای با این رویه تحلیلی باید دکور و فضای خلوتی داشته باشد. ضعف دیگر برنامه عدم بهره گیری از عنصر گرافیک و تصویر است. در برنامه «آخرین روزهای زمستان» وقتی صحبت از اهمیت یک موقعیت استراتژیک می‌شد، این مساله بر روی نقشه‌های مختلف نمایش داده می‌شد اما در این برنامه چنین چیزی نیست و زمانی که از اهمیت جزیره فاو و تصرف آن توسط ایران سخن گفته می‌شود، هیچ تصویری نمایش داده نمی‌شود که مثلاً موقعیت جغرافیایی این جزیره در خاک عراق را برای مخاطب مشخص کند تا بیننده از اهمیت این جزیره و تسخیر آن توسط ایرانی‌ها باخبر شود.

سطرهای ناخوانده درباره دورانی سخن می‌گوید که صحبت کردن درباره نخست وزیر آن جزو خط قرمزهای مهم صدا و سیما است. رعایت این حساسیت نیز نکته دیگری است که سازندگان برنامه با آن مواجه بوده و توانسته‌اند آن را به نحوی مدیریت کنند که به مباحث برنامه آسیب نزند.