بزرگترین بازار سرپوشیده جهان در ایران

به گزارش فردا، بازارهای سرپوشیده و سنتی ایران معرف تاریخ و اصالت کشورمان می‌باشند که یکی از آن‌ها بازار تبریز می‌باشد. در ادامه این مطلب را به نقل از نظاره بخوانید.

بازار تبریز از زمان‌های قدیم هم مورد توجه جهانگردان بوده است که در ادامه سخن تعدادی از آن‌ها را می‌خوانیم: جهانگرد معروف در بازیدش از شهر تبریز یادآور می‌شود که «شهر موقعیتی عالی دارد» و کالاهای تجارتی بسیاری از «هندوستان، بغداد، موصل، هرمز» و دیگر نواحی به آنجا وارد می‌شود.

بازاری که وسعت و نحوه کار افراد حاضر در این بازار شما را به حیرت وا خواهد داشت. شاید خواندن گفته‌های ابن بطوطه سیاح مشهور در باره بازار تبریز که در سال ۷۳۱ قمری از آن بازدید کرده است، خالی از لطف نباشد! «بازار تبریز یکی از بهترین بازارهایی بود که من در همه شهرهای دنیا دیده‌ام … من به بازار جواهریان رفتم ، بس که از انواع جواهرات دیدم چشمم خیره گشت»

ویژگی‌های بازار تبریز

بازار تبریز یکی از بزرگترین بازارهای سرپوشیده در آسیا و جهان می‌باشد.

در گذشته تاجران اروپایی پس از گذشتن از شهرها و بازارهای اصلی ترکیه به بازار تبریز می‌رسیده‌اند. بازار تبریز در میانه‌های سده ۱۳ خورشیدی (دوره قاجار) به طور تقریبی یک چهارم از تجارت ایران را برعهده داشت و از این حیث از بازار تهران فعال تر بود.

بازار تبریز یک مجموعه به هم پیوسته و دارای سقف می‌باشد که با طول و درازای یک کیلومتر بزرگترین بازار در نوع خود در دنیا می‌باشد. این بازار در سال ۱۳۵۴ خورشیدی در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

این بازار شگفت انگیز به دلیل ویژگی‌های خاص و ویژه‌اش در سال ۱۳۸۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت گردید.

برای آشنایی با دیگر آثار ثبت شده ایران در میراث جهانی یونسکو می‌توانید پست‌های زیر را مطالعه کنید:

تاریخچه بازار تبریز

زمان وتاریخ دقیق ساخت بنای این مجموعه مشخص نیست؛ ولی بسیاری از جهانگردانی که از سده چهارم هجری تا دوره قاجاریان از این بازار بازدید کرده‌اند، درباره آن اطلاعاتی را ارائه داده‌اند.

شهر تبریز هم مانند بسیاری از شهرهای ایران بر سر جاده‌ی ابریشم قرار گرفته است و گذر روزانه هزاران کاروان از کشورهای مختلف آسیایی، آفریقایی و اروپایی از آن، باعث شده تبریز و بازار آن از رونق بسیار خوبی برخوردار باشد. این بازار حدود ۳ سده پیش پس از وقوع یک زلزله تاریخی در تبریز به صورت کامل تخریب گشت و در سال ۱۱۹۳ قمری توسط نجفقلی خان دنبلی حاکم وقت تبریز مجددا بازسازی شد. در نتیجه ساختمان کنونی بازار تبریز مربوط به اواخر حکومت زندیه و عصر قاجار می‌باشد.

نخستین نقشه از بازار تبریز در سال ۱۳۲۷هجری، در بخشی از نقشه دارالسلطنه تبریز و به دست اسدالله خان مراغه‌ای ترسیم شده‌است. در بخش شمال شرقی نقشه دارالسلطنه بخش‌هایی از بازار تبریز رسم شده و اکثر جایهای مهم آن نظیر تیمچه‌ها و کاروانسراها در این نقشه نام‌گذاری شده‌اند.

معماری و بنای بازار تبریز

اگر مرکز شهر تبریز را یک چهار ضلعی در نظر بگیریم بازار تبریز در مرکز این چهار ضلعی قرار گرفته است.

بازار تبریز از حدود ۵۵۰۰ حجره، مغازه و فروشگاه، ۴۰ گونه شغل مختلف، ۳۵ سرا، ۲۵ عدد تیمچه، ۳۰ مسجد و ۲۰ راسته، ۱۱ دالان، ۵ حمام و ۱۲ مدرسه تشکیل شده است!

بازار تبریز از شرق به عالی قاپو و از سمت غرب به مسجد جامع، از سمت شمال، بخش‌هایی از رودخانه مهران رود را شامل شده و بر روی این رود پل های چوبی که در امتداد راسته بازار قرار دارند، وجود دارد.

بافت اصلی بازار تبریز از دو راسته که شمال را به جنوب و شرق بازار را به غرب آن متصل می‌کند، تشکیل شده است. عرض بازارها چیزی در حدود ۴ الی ۵ متر می‌باشد و سقف بازار به دلیل هوای سرد تبریز نسبت به دیگر شهرها در ارتفاعی بین ۵ الی ۶ متر ساخته شده است.

راسته‌های اصلی توسط راسته‌های فرعی به هم متصل شده‌ است. در فضاهای بین آن‌ها اجزای اصلی تشکیل دهنده بازار همانند تیمچه‌ها و سراها بنا شده است که تقاطع راسته‌ها را چهار سوق‌ها با گنبدهای زیبا پوشانده است. گنبد تیمچه امیر، بزرگترین گنبد بازار بوده و زیباترین تیمچه، مظفریه می‌باشد.

فضاهای داخلی بازار تبریز

در ادامه به بخش‌های مختلفی که در داخل بازار تبریز قرار دارد می‌پردازیم:

۱. راسته‌های بازار

عنصر اصلی سازنده بازار را می‌توان راسته‌های اصلی و فرعی آن، نامید که در قدیم از دروازه‌ها به درون شهر تا میدان اصلی و مسجد جامع ، امتداد داشت. در بازار بزرگ تبریز شما می‌توانید بیش از ۲۰ راسته را شمارش کنید.

برخی از راسته‌های مهم بازار تبریز عبارتند از:

راسته بازار جدید و قدیم، بازار دوه چی، بازار کفاشان، بازار صفی و…

۲. سراهای بازار تبریز

اگر اجزای بازار را بشناسید می دانید که سراها به حیاط‌های روباز کوچکتر از کاروانسرا اطلاق می‌شود. در گذشته باربرها لوازم تجاری و محصولات را از کاروانسرا ها به سرا ها منتقل می‌کردند.

تعدادی از سراهای معروف بازار تبریز عبارتند از:

سرای امید، سرای حاج رسول، سرای امیر، سرای دو دری، سرای کچه‌چی‌ لر ،سرای درب عباسی، سرای حاج محمدقلی، سرای میرزا جلیل، سرای آلمان‌ها در بازار کفاشان، سرای میرزا مهدی، سرای حاج تقی، سرای خان و سرای گرجی‌لر.

۳. تیمچه‌های بازار تبریز

تیمچه‌ها از نظر کاربری به چهار قسمت تقسیم می شوند:

۱. فضای عمومی که مخصوص انبار کردن کالاها می باشد.

۲. زیرزمین برای نگهداری کالا ها.

۳. دکان‌های همکف که مخصوص داد و ستد است.

۴. طبقه بالای تیمچه که در گذشته استراحتگاه بازرگانان غیرتبریزی بود که برای داد و ستد به بازار آمده بودند.

چندی از تیمچه‌های معروف بازار تبریز را معرفی می‌کنیم:

تیمچه امیر، تیمچه حاجی صفرعلی، تیمچه میرابوالحسن، اوچ تیمچه‌لر، تیمچه مظفریه، تیمچه شیخ کاظم، تیمچه صادقیه، تیمچه حاجی محمدقلی، تیمچه شعربافان، تیمچه عباچی، تیمچه قندفروشان، تیمچه شازدا، تیمچه بزازان، تیمچه ملک، تیمچه خان، تیمچه در عباسی و …

تیمچه مظفریه معروف به بازار فرش تبریز

اگر بخواهیم معروف ترین قسمت این مجموعه بزرگ را معرفی کنیم بدون شک آن جا جایی نیست جز تیمچه مظفریه.

این تیمچه در سال ۱۳۰۵ قمری در دوره ولیعهدی مظفرالدین میرزای قاجاری و به کمک و همت یکی از بازرگانان مشهور تبریز به نام حاج شیح محمد جعفر قزوینی، بنا شده است.

نکته جالب و تاریخی در اسم این تیمچه این می‌باشد که در دوران قاجاری اگر هر بنای تازه ساخته شده مورد توجه ولیعهد وقت قرار می‌گرفت سازنده آن را باید به او پیشکش می‌کرد به همین دلیل حاج شیح محمد جعفر قزوینی نام «مظفرالدین میرزا مظفریه» را بر آن نهاد و ولیعهد بسیار خوشحال شد و امتیازات ویژه ای به این بازرگان مشهور داد.

تیمچه مظفریه اهمتی ویژه در سطح ایران و حتی تجارت جهانی فرش دارد زیرا یکی از مراکز مهم صادرات و تجارت فرش آذربایجان و ایران می‌باشد.

۴- دالان‌های بازر تبریز

در بخش ورودی بعضی از سراهای بزرگ ، فضای گنبددار بسیار زیبا و با شکوهی وجود دارد که دالان نامیده می شود.

چندی از دالان‌های معروف بازار تبریز را معرفی می‌کنیم:

دالان میرزا مهدی، دالان میرزا محمد، دالان دو دری، دالان شعربافان، دالان حاج رحیم. دالان خونی.

۵- بازارچه‌های بازار تبریز

مجموعه بازار تبریز از بازارها و بازارچه‌های کوچکی که در کنار هم قرار گرفته و هرکدام مختص به کالا و یا کالاهای خاصی هستند، تشکیل شده است.

- بازار امیر: یکی از پررونق ترین بازارهای تبریز است و توسط میرزا محمد خان امیر نظام، فرزند وزیر شاه سلیمان ساخته شده است.

- بازار بلور فروشان: بهترین بلورهای تبریز در گذشته در بازار بلورفروشان به فروش می رسیده.

بخش‌های مهم و معروف این بازار : «تیمچه قندفروشان»، «سرای میرزا مهدی»، «دالان بادامچی‌لر»، «دالان حاج شیخ»، «دالان میرزا مهدی»، «تیمچه مظفریه» و «سرای گرجیلر»

- راسته بازار تبریز: یکی از بزرگترین بازارچه‌های تبریز می‌باشد که بیشتر محل فروش اقلام مصرفی بوده و این بازار به بازار ملی معروف بوده است.

بخش‌های مهم و معروف این بازار: «سرای میانه حاج سید حسین»، «دالان خان»، «تیمچه حاج شیخ»، «تیمچه حاج صفرعلی»، «تیمچه حاج محمدقلی»، «سرای نوی حاج سید حسین»، «سرای گرچیلر»، «تیمچه‌های دودری»، «سرای حاج محمدقلی»، «سرای دودری»، «سرای شیخ کاظم»، «سرای کچه‌چی‌لی»، «سرای میرزا مهدی»، «سرای میرزا جلیل»، «سرای درعباسی» و «تیمچه حاج تقی»

- بازار کفاشان: عمده‌ترین تولید کننده کفش در تبریز را باید بازار کفاشان دانست.

بخش‌های مهم و معروف این بازار: «تیمچه امید»، «تیمچه حاج ابوالقاسم»، «سرای امید» و «سرای حاج ابوالقاسم»

- بازار یمنی دوز : در گذشته کفش های به نام یمنی وجو داشته که این بازار مختص به فروش این نوع کفش بوده است.

بخش‌های مهم و معروف این بازار: «تیمچه شفیع» و «سراهای آقا شاهزاده و شفیع».

- بازار عباچی تبریز: بخش های مهم و معروف این بازار: «سرای میراسماعیل» ، «تیمچه حسینی»، «تیمچه شعرباغان» و «تیمچه اخلاقی»

- بازار حرمخانه: بخش های مهم و معروف این بازار : «تیمچه هاشمیه»، «سرای صاحب‌دیوان»، «سرای آلمانی‌ها» و «تیمچه سعدیه»

- بازار صادقیه: قالی ها را باید در این بازار بیابید. از گذشته تا امروز این بازار محل فروش قالی بوده است.

بخش‌های مهم و معروف این بازار : «دالان خونی» ، «سرای میانه سید حسین»، «سرای بزرگ شاهزاده»، «سرای کوچک شاهزاده»، «سرای دباغایی»، «سرای دودری»، «سرای قدیم سید حسین» و «تیمچه حاج رحیم»

- بازار شیشه گرخانه: در گذشته این بازار مختص ساخت و فروش انواع شیشه بوده است که اکنون بیشتر دکان ها به فروش لوازم آرایشی و لوازم تحریر مشغول هستند.

بخش‌های مهم و معروف این بازار «سرا های حاج رسول» و «میرزا علی‌النقی» که توسط شهرداری تخریب گشت و پارک شمس تبریزی در مکان آن احداث شده است.

فضای خارجی بازار

حالا نوبتی هم که باشد نوبت می‌رسد به فضای خارجی بازار تبریز که شامل کاروانسراها می‌شود:

۱- کاروانسراها

قطعا کاروانسراها نامی آشنا برای اکثر افراد می‌باشد در گذشته بارهایی که مقصدشان بازارها بودند ابتدا با چهارپایانشان به داخل کاروانسراها رفته و بارهایشان را در آنجا خالی کرده و سپس باربرها کالا ها را بدون کمک چهارپایان به سراها و انبارها در داخل بازار منتقل می‌کردند.

کاروانسراها دارای فضای سبز با گلکاری‌های زیبا بودند و معمولا دارای استخر، حوضچه و آب انبارها بودند. از دیگر امکانات کاروانسرا می‌توان به انبارهای متعدد و اتاق ها جهت اسکان اشاره کرد.

چندی از کاروانسراهای معروف بازار تبریز را معرفی می‌کنیم:

کاروانسرای کشمش‌چی‌لر، بزرگ امیر، کاروانسرای حاج سید حسین کهنه، کاروانسرای حاج میرزا محمد، کاروانسرای حاج ابوالحسن

مراکز خدماتی و اجتماعی در بازار تبریز

علاوه بر اجزای اصلی تشکیل دهنده بازارها، به مرور زمان با آمیخته شدن بازار و دین ، مدارس ، مساجد و حسینه ها به معماری بازار افزوده شدند. از طرف دیگر به دلیل نقش مهم اجتماعی بازار در زندگی روزمره ، ابنیه ها با عملکرد اجتماعی و خدماتی مانند رستوران، زورخانه، چای خانه، حمام و... در بازار احداث گردید که هر کدام دارای آداب و رسوم مخصوص خود بوده اند.

در بازار تبریز شما می‌توانید در حدود ۱۲ مدرسه علوم دینی و اسلامی مشاهده کنید که از معروفترین آن‌ها مدرسه طالبیه، جعفریه، صادقیه، اکبریه، حاج علی صفرعلی می‌باشد.

در حدود ۳۰ مسجد تاریخی که دارای گنبدهایی با معماری خاص و مقرنس کاری شده نیز در این بازار وجود دارد. مسجد جامع (جمعه مسجد)، مسجد حجت‌الاسلام، مسجد خاله اوغلی، مسجد دینوری، مسجد مفیدآقا، مسجد قیزللی (میرزا یوسف آقا)، مسجد مقبره، مسجد مجتهد، مسجد هفتاد ستون، مسجد آیت‌الله شهیدی، مسجد مولانا، مسجد دباغ خانه، مسجد حاج صفرعلی، مسجد بادکوبه‌ای، مسجد اشراقی، مسجد صادقیه بخشی از این مسجدهای تاریخی را تشکیل می‌دهد.

برای نیازهای شخصی افراد گرمابه و حمام های تاریخی در محدوده بازار تبریز وجود داد که از نظر قدمت تاریخی و معماری دارای اهمیت می‌باشند.

برخی از این حمام‌های تاریخی عبارتند از: حمام فردوسی، حمام میرزا مهدی، حمام نوبر، حمام خان، حمام سید گلابی و حمام قاضی.

جایزه معماری آقا خان

سال ۲۰۱۳ پروژه نوسازی بازار تبریز به عنوان یکی از پنج طرح برگزیده، برنده جایزه معماری آقاخان شد. این جایزه به «سازمان میراث فرهنگی ایران، دفتر آذربایجان شرقی» به عنوان مجری این طرح تعلق گرفت.

جایزه معماری آقا خان، هر ۳ سال یک بار از سوی بنیاد «شبکه توسعه آقاخان» که به کریم آقا خان متعلق است به معمارهای‌هایی که طرح‌های آن برگزیده شده، داده می‌شود.

آغاز کار این مراسم و جایزه معماری آقاخان به سال ۱۹۹۸ باز می گردد و از نظر مقدار مالی جزو برترین جایزه‌های حوزه معماری در کل جهان می‌باشد.

جایزه یک میلیون دلاری که بین ۵ طرح برگزیده هیئت داوران تقسیم می‌شود.

نقل قول‌های معروف درباره بازار تبریز

بازار تبریز به دلیل اهمیت بالای آن از نظر موقعیت جغرافیایی و اقتصادی توسط بسیاری از جهانگردان معروف که از جاده ابریشم گذاشته‌اند، بازدید شده است. ابن بطوطه، مارکوپولو، جاکسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گارسیا دروویلو … از جمله جهانگردان مشهوری هستند که از این بازار دیدن کردند و تمامی آن‌ها از رونق و شکوه این بازار بزرگ تجمید کرده‌اند.

هوتم شیندلر که در سال ۱۳۲۸ از این بازار دیدار کرده، درباره بازار تبریز این گونه نوشته است:

شهر بسیار گسترده‌است و احتمالاً از این بابت بر تهران برتری دارد. بازارهای آن بسیار زیبا و بزرگ‌تر از بازارهای تهران است. تبریز صرف‌نظر از معاملات مالی و وسیله پرداخت که از این‌جهت تهران بر آن تفوق دارد، مرکز واقعی بازرگانی ایران است. با این‌که در منتهی‌الیه شمال غربی کشور قرار گرفته‌است، تقریباً در سراسر ایران نفوذ دارد.

ژان یونیر جهانگرد فرانوسی نیز در باره این بازار اینگونه نوشته است:

زمانی تبریز نسبت به تهران یک شهر متجدد به‌شمار می‌آمد و مردم تبریز از زمان‌های قدیم حتی پیش از دوران صفویان با اروپاییان در ارتباط بودند و با آن‌ها داد و ستد می‌کردند. در حالی که در همان موقع در پایتخت کشور اصناف تهرانی از مشاهدهٔ اروپاییان دچار حیرت شده و از فروختن کالا به آنان خودداری می‌کردند. در چنین شرایطی «دوکا»، «ونیز»، «لیور» و «روبل» واحد پول کشورهای مختلف جهان در بازار تبریز مثل پول ایران رایج بود.

نحوه دسترسی

به طور دقیق آدرسی نمی‌توان برای بازار تبریز به دلیل بزرگی آن داد و اما از نظر موقعیتی به راحتی می‌توان گفت که در مرکز شهر تبریز قرار گرفته است.

اگر قصد رفتن به بازار تبریز را دارید ابتدا باید بدانید که با کدام بازارچه‌های آن یا کدام بخش از بازار کار دارید زیرا از هر ۴ جهت این بازار می‌توان به آن دسترسی داشت.

قیمت تاکسی در شهر تبریز گران نمی باشد و می‌توانید به راحتی با تاکسی به بازار تبریز دسترسی داشته باشید.

بهترین راه دسترسی به بازار تبریز از طریق خیابان جمهوری می‌باشد که می‌توانید از تاکسی تقاضا کنید تا شما را از این مسیر به بازار ببرد.

توصیه‌های ما

تا می‌توانید و فرصت دارید در زیر سقف این بازار تاریخی قدم بزنید و از بخش‌های مختلف آن بازدید کنید.

نهار و یا صبحانه‌تان را داخل بازار میل کنید و طمع چای را در دل بازار بچشید.

خرید هم که قطعا جزو بهترین بخش‌های بازدید از بازار تبریز می‌باشد.

می‌توانید پیتزای سنتی تبریز را هم داخل بازار میل کنید! راستی به دنبال پیتزای واقعی در داخل بازار نگردید، کالسکه‌هایی در بازار وجود دارد که نان، سیب زمینی و تخم مرغ می‌فروشند که به پیتزای سنتی معروف است!