.svg)
انتشار اسناد تازه از کودتای ۲۸ مرداد و احیای بحث براندازی
پارسینه: یکی از وعده های دوران رقابت های انتخاباتی دونالد ترامپ، پاره کردن توافق هسته ای با ایران بود و وزیر امور خارجه او هم معتقد بود که این، توافق بدی بوده، و این دو نفر، تردیدهای اوباما یا کری را در خصوص انتشار اسناد کودتا نداشته اند.
به گزارش «پارسینه» ، کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ چنان تاثیری بر سرنوشت سیاسی و اجتماعی ایران و ایرانیان داشت که همچنان در داخل و خارج از کشور به عنوان موضوعی بحث برانگیز دنبال می شد.
ملکوم برن، مدیر پژوهش مرکز غیردولتی آرشیو امنیت ملی در دانشگاه جرج واشنگتن، نزدیک به دو دهه است که مدیریت پروژه آرشیو روابط ایران و آمریکا را به عهده دارد که رویکردی چند ملیتی و چند آرشیوی را در قبال تاریخ روابط دو کشور از جنگ دوم جهانی تاکنون اتخاذ کرده است. برن یادداشتی با عنوان «انتشار اسناد تازه ای از کودتای ۲۸ مرداد و احیای بحث تغییر رژیم» نوشته است که با ترجمه مهرناز صمیمی در وبسایت اندیشکده «شورای آتلانتیک» منتشر شده است. او می نویسد:
پس از شصت و چهار سال، پیامدهای کودتای ۱۳۳۲ در ایران همچنان در داخل و خارج از ایران مشهود است.
ماه گذشته، وزارت امور خارجه آمریکا مجموعه ای از اسنادی را که اخیراً علنی شده، منتشر کرد. این اسناد، سیاست آمریکا را در قبال ایران از سال ۱۹۵۱ تا ۱۹۵۴ پوشش می دهند. انتشار این اسناد، شیوه بنیادین درک سیاست آن دوره زمانی را تغییر نداده، اما جزییات بیشتری را در این خصوص ارائه داده که چه کسانی در آمریکا و ایران به دنبال تغییر رژیم بودند، از چه می هراسیدند، و تا چه حد بی پروا بودند.
از قضا، این روزها هم تعدادی ستون نویس محافظه کار در آمریکا مقالاتی نوشته اند و از این راه خواستار تغییر رژیم جمهوری اسلامی شده اند.
از سویی، این اتفاقی بوده است. اسنادی که بخشی از مجموعه معتبری به نام روابط خارجی ایالات متحده است، از اوایل دهه ۱۹۹۰ در حال گردآوری بوده اند. در سال ۱۹۸۹، بخشی که انتظار می رفت موضع رسمی آمریکا نسبت به دوران کودتا باشد، حتی یک اشاره هم به دخالت غرب در برکناری محمد مصدق از نخست وزیری نکرده بود. شایعات دامن گرفت و وزارت خارجه آمریکا قول داد که روایت قابل اتکاتری منتشر کند. انجام این کار اما، بیش از یک نسل طول کشید.
تعلل دولت های آمریکا و بریتانیا در علنی کردن محتوای عمده اسناد مربوط به کودتای ۱۳۳۲، آشکار شدن واقعیات را سالها به تعویق انداخت. اما این تعلل عمدتاً به سبب طبیعت کار جاسوسی است و اصرار به آن که هر نوع اطلاعاتی که به منابع و شیوه های کار مربوط می شود، محرمانه بماند. بریتانیایی ها تا امروز هم اصرار دارند که به نقش آنها در کودتا اصلاً اشاره نشود. برعکس، تاکنون دو رئیس جمهوری آمریکا به نقش آمریکا در این کودتا اعتراف کرده اند.
امید به علنی شدن اسناد محرمانه در دوران ریاست جمهوری باراک اوباما (که یکی از دو رئیس جمهوری است که به نقش آمریکا در کودتای ۳۲ اعتراف کرده است)، قوت گرفت. اما جان کری، وزیر امور خارجه اوباما، تصمیم گرفت که انتشار این اسناد را به تعویق بیاندازد، چون معتقد بود که علنی کردن آنها پس از به نتیجه رسیدن گفتگوهای بحث انگیز هسته ای با ایران در سال ۲۰۱۵ احتمال دارد به دست تندرویان ایرانی بهانه بدهد، چون این مدارک پیرامون موضوعی است که بسیاری از ایرانیان هنوز نسبت به آن حساسند.
یکی از نامنتظره ترین تحولات دوره عجیب کنونی تاریخ سیاسی آمریکا این است که این، دولت دونالد ترامپ بود که به رغم عدم شفافیت، در نهایت به انتشار مجموعه مدارک محرمانه کودتا راضی شد.
مسئولان ادارات گوناگونی دولتی که نویسنده با آنها صحبت کرده، حاضر نشدند پیرامون دلایل انتشار این مدارک گمانه زنی کنند، اما اعتراف می کنند که تحولات از آوریل ۲۰۱۷ تا زمان انتشار مدارک یعنی نیمه ژوئن، به سرعت اتفاق افتاد.
گمانه زنی اما، در بخش خصوصی راحت تر است. کافی است در نظر داشته باشیم که یکی از وعده های دوران رقابت های انتخاباتی دونالد ترامپ، پاره کردن توافق هسته ای با ایران بود و وزیر امور خارجه او هم معتقد بود که این، توافق بدی بوده، و این دو نفر، تردیدهای اوباما یا کری را در این خصوص نداشته اند.
این مدارک که بیش از هزار صفحه اند، شامل پرونده های سی آی ای، وزارت امور خارجه آمریکا، و شورای امنیت ملی آمریکاست که تاکنون محرمانه بوده اند و مجموعه کوچکی از اطلاعاتی را که پیشتر پیرامون دوران کودتا در دست بود، تکمیل می کنند.
این مجموعه مدارک عمدتاً شامل اخبار و گزارش هایی از دوران کودتا و تحلیل ها و برآوردهایی از دوران پس از کودتاست، و حاکی از تلاش تحلیلگران است برای درک شرایط ایران در آن دوران بحرانی. عنوان بخش اول مجموعه، نشان می دهد که مصدق به عنوان اصلی ترین موضوع، مورد توجه بوده است. با این وصف، اتحاد شوروی بر اغلب این گزارش ها سایه سنگینی افکنده است.
یکی از نقاط قوت این مجموعه آن است که جدا از ارائه اطلاعات مربوط به بازوهای تحلیلگر نهادهای آمریکایی دخیل در کودتا، اطلاعاتی از بخش های عملیاتی آنها را هم در بردارد و در نتیجه، طیف گسترده ای از دیدگاه ها را پوشش می دهد که مکمل داده هایی است که پیشتر منتشر شده اند. نمونه ای از این داده ها، کتاب اینترنتی است که روز ۱۹ اوت ۲۰۱۳ از سوی آرشیو امنیت ملی آمریکا منتشر شد. این کتاب را که پیرامون تأیید نقش سی آی ای در کودتای ۱۳۳۲ ایران است، اینجا می توانید بخوانید:
جالب آن است که مهمترین سند کودتا، تاریخچه ای ۲۰۰ صفحه ای از آن است که در اوایل سال ۱۹۵۴ برای مصرف داخلی سی آی ای نوشته شده است.
این تاریخچه همچنان یک سند محرمانه است، اما روزنامه نیویورک تایمز به نسخه ای درز کرده از آن دست یافت و در سال ۲۰۰۰ آن را در تارنمای خود چاپ کرد. نویسنده این تاریخچه دونالد ویلبر است که یکی از معماران عملیات کودتا بود. مجموعه تازهْ منتشر شده وزارت خارجه فقط یک ضمیمه کوتاه از این مطالعه را در بردارد.
ملی شدن نفت طبعاً مورد دیگری است که جلب توجه کرده و می کند، چون تحولی بود که سبب شد بریتانیایی ها و بعد آمریکاییان، به برکناری مصدق اقدام کنند. اسناد جدید قطعاً به ادامه گفتگوی علمی جاری پیرامون کودتا خواهد انجامید، گفتگو پیرامون این که آیا کودتا بیشتر به سبب ترس های راهبردی و تهدید شوروی انجام شد، یا صرفاً با انگیزه منافع بازرگانی.
سی آی ای و وزارت خارجه آمریکا به بررسی اندیشه و اقدامات مقام های گوناگون نیز پرداخته اند: بررسی هایی که از مصدق آغاز می شود اما دیگران را هم در بر می گیرد: پادشاه، فضل الله زاهدی جانشین مصدق، و شخصیت های دیگر ارتشی، اپوزیسیون، و هوادار پادشاه را.
آنچه در این میان به ویژه جالب است، بررسی عملکرد روحانیون متنفذ ایران است. آیت الله ابوالقاسم کاشانی که سیاستگر فعالی بود و مدتی هم رئیس مجلس بود، از دید تحلیلگران، فردی بود که قابلیت های نگران کننده ای برای مشکل آفرینی در راه اهداف سیاسی آمریکا داشت. مقام های آمریکایی نگران آن بودند که کاشانی «اتحاد شومی» با مصدق ایجاد کرده باشد، یا به گونه مضحکی جانب حزب توده را گرفته باشد. احتمال هر نوعی از تلفیق قوای سیاسی وجود داشت، و هر نوعی از آن برای واشنگتن مایه نگرانی بود.
البته حزب توده در این اسناد مطرح شده است. تهدید کمونیسم در صدر فهرست نگرانی های ایالات متحده جای داشت، هرچند برای بریتانیا تا این حد مایه نگرانی نبود. در میان همه اسناد و مدارک، به چند تحلیل بریتانیایی ها برخورد می کنیم که به عنوان منبایی برای مقایسه مفیدند.
سالهاست که دولت آمریکا به خواست لندن برای فاش نکردن نقشش در این کودتا تن داده است. اما نشانه هایی از دخالت بریتانیا هر از گاه نمایان می شود. مثلاً در یادداشتی در صفحه ۶۱۱ این اسناد آمده که کرمیت روزولت روز اول ژوییه ۱۹۵۳ (۱۳۳۲) فهمید که نخست وزیر بریتانیا «طرح را تأیید کرده است».
ادامه همین یادداشت به طور غیرمستقیم حاکی از آن است که منظور از «طرح»، طرح کودتاست. اینجاست که تاریخچه ویلبر به کار می آید، چون به روشنی از اول ژوییه به عنوان تاریخی یاد کرده که وینستون چرچیل طرح برکنار کردن مصدق را تأیید کرد.
اطلاعات پیرامون خود کودتا نسبتاً اندک است. تلگرام هایی که اسناد آنها موجود است، نکات بسیار جالبی درباره رویدادهای مختلف داخل ایران را در برمی گیرند. به نظر می رسد مقام های آمریکایی پس از نخستین تلاش برای کودتا که ۱۴ تا ۱۵ اوت انجام شد و نافرجام ماند، یکدیگر را مقصر خوانده اند. پس از شکست اولیه کودتا، در میان مدارک، اطلاعات چندانی درباره تغییر تاکتیک در اقدام بعدی برای کودتا دیده نمی شود.
متأسفانه اغلب تلگرام های بازه زمانی حساس ۱۶ تا ۱۹ اوت ۱۹۵۳ امروز موجود نیستند. بر اساس توضیحی که در متن یک یادداشت آمده، افسران سی آی ای تعداد زیادی از تلگرام ها را در چارچوب پاکیزه سازی اداری و دور انداختن مدارک اضافی از بین بردند، چون نسخه میکروفیلم آنها تهیه شده بود و نیازی به نگهداری اصل تلگرام ها نبود. همین مجموعه میکروفیلمی که از تلگرام ها تهیه شده بود، در گردآوری مجموعه اسناد کودتا که در سال ۱۹۸۹ از سوی دولت آمریکا منتشر شد، مورد استفاده قرار گرفت.
تنها نسخه بی جایگزین مدارک الآن کجاست؟ پاسخ، در یادداشتی آمده: «میکروفیلم مطابق مقررات سازمان آرشیو ملی آمریکا از بین برده شد.»
خوشبختانه، اطلاعات درز کرده درباره عملیات منجر به کودتا با جزییات فراوان همراه است. از سوی دیگر، چنین اطلاعاتی، هر قدر هم دقیق باشند، هرگز نمی توانند جایگزین داده هایی شوند که به طور دقیق تصمیمات، اقدامات و مکالمات مسئولان را در گرماگرم کودتا منعکس می کردند.
ویلبر که نویسنده تاریخچه درونـسازمانی دوران کودتاست، یکی از طراحان عملیات بود، اما در زمان کودتا در تهران نبود، در نتیجه حکایت او از ماوَقَع همواره یکی دو قدم عقب تر از اصل ماجراست.
بعضی از جالب ترین افزوده ها به این ماجرا، یاددداشت هایی از جلسات پس از کودتا هستند. مثلاً کرمیت روزولت روز بیست و هشت اوت با مقامات ارشد سی آی ای دیدار کرد و توضیح داد که چرا حتی در لحظه ای که به نظر می رسید عملیات ناموفق بوده، به کار خود ادامه داده بود. اسناد منتشر شده شامل تلگرامی از دفتر مرکزی سی آی ای است که به روزولت توصیه می کند تیم خود را از تهران خارج کند. در عوض، او در تهران ماند و برای ادامه عملیات، با گروهی از ایرانیان همکاری کرد.
یکی از پرسش ها درباره این بخش از ماجرا که طی سال های اخیر توجه بسیاری به آن شده، آن است که آیا کودتا، آمریکایی یا انگلیسی بود، یا در نهایت کار خود ایرانی ها بود که آن را به نتیجه رساندند؟
تعجبی ندارد که با توجه به حساسیت موضوع، نظرات گوناگون و ملامت بسیار، در قالب مقاله و مصاحبه و یادداشت های اینترنتی، در این خصوص وجود دارد، و بعضی تأکید دارند که اسنادی که تازه منتشر شده اند، موضع آنها را تأیید می کنند. مشکل آن است که اطلاعات بیشتر، همیشه سبب روشن تر شدن مسائل نمی شود، بلکه گاهی آنها را پیچیده تر می کند.
واقعیت آن است که داستان کامل کودتا هرگز روایت نخواهد شد، دست کم نه به شیوه ای که همه را راضی کند. به نظر نمی آید که بعد از این همه مدت، اسنادی از ایران پیدا شود، هرچند که باید همواره امیدوار بود. دولت بریتانیا حاضر نیست آرشیو غنی خود را در اختیار همگان بگذارد. مجموعه بزرگی از مدارک حزب توده در آرشیوهای مسکو مهر و موم شده. نویسنده چند سال پیش خواستار دسترسی به این بایگانی شد. پاسخ مسکو این بود که حزب توده باید اجازه بدهد.
حتی تعداد اندکی از اسناد آمریکایی هم هنوز علنی نشده اند. دست کم نُه سند سی آی ای که هنوز منتشر نشده اند، به طور مشخص به عنوان «هنوز محرمانه» نگهداری می شوند. بیش از یکصد سند دیگر در متنشان حاوی مواردی هستند که به دلایل امنیتی حذف شده اند.
بحث پیرامون کودتا ادامه خواهد یافت، اما از این پس قدری آگاهانه تر خواهد بود، لااقل در خصوص نقش آمریکا. نهادی که من سرپرستی آن را به عهده دارم (آرشیو امنیت ملی)، در قالب قوانین آزادی اطلاعات آمریکا، از دولت تقاضا کرده که به اسناد علنی نشده دسترسی یابد.
ارسال نظر