چرا تسلیحات روسی در دست ایران چالشی برای آمریکا در خاورمیانه است؟

تایید ایران مبنی بر اینکه قرار است تعدادی از جنگنده‌های پیشرفته سوخو-۳۵ را از روسیه دریافت کند، نشان‌دهنده آغاز عصر جدیدی در روابط پیچیده بین مسکو و تهران است و این محور همکاری دفاعی رو به رشد می‌تواند پیامد‌های قابل‌توجهی برای منافع امنیتی ایالات‌متحده و متحدانش در خاورمیانه داشته باشد.

این خبر که در اوایل هفته گذشته توسط یکی از اعضای کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ایران تایید شد، اولین خرید عمده ایران از هواپیما‌های جنگی خارجی در این قرن است. جنگنده‌های سوخو ۳۵ نسل چهارم که قرار است در اوایل بهار به ایران فرستاده شوند، به نیروی هوایی ایران این قابلیت را می‌دهند تا ناوگان هوایی پیر و فرسوده خود را نوسازی کند. این تبادل تسلیحاتی همچنین زمینه را برای مبادلات احتمالی تجهیزات نظامی در آینده بین ایران و روسیه فراهم می‌کند.
بخوانید.

کان کاساپوغلو، کارشناس ارشد مؤسسه هادسون مستقر در واشنگتن و رئیس بخش تحقیقات امنیتی و دفاعی در مرکز مطالعات اقتصاد و سیاست خارجی در استانبول ترکیه، دلایل متعددی در این خصوص ارائه کرده است که «چرا خرید سوخو ۳۵ از اهمیت ویژه‌ای برای ایران برخوردار است؟» او اینگونه استدلال می‌کند که «این جنگنده برتر و مانورپذیر در آسمان، کنترل تهران بر حریم هوایی خودش را تقویت می‌کند.»

یوری اسلیوسار، رئیس شرکت هواپیمایی متحد روسیه، هواپیمای «سوخو ۳۵ اس» که ظاهراً مدلی که قرار است به ایران منتقل شود را «در نبرد‌های هوایی بی‌رقیب» توصیف کرده است. این هواپیما قرار بود نمادی از بهترین هواپیما‌های جنگی روسی باشد که برای صادرات در دسترس قرار می‌گیرند، اما جنگ در اوکراین قرارداد‌های تسلیحاتی بین‌المللی را برای روسیه با مشکل مواجه کرد. گزارش شده است که سوخو ۳۵‌های مورد بحث قبل از این قرار بود به مصر فروخته شود که مصر بعد از جنگ اوکراین این قرارداد را لغو کرد.

با توجه به اینکه سوخو ۳۵ در کلاس هواپیما‌های نسل چهارم از قابلیت‌های پیشرفته‌ای برخوردار است، انتظار می‌رود که پروازشان در خاورمیانه قابلیت‌های خاصی به ایران بدهد. همانطور که کاساپوغلو می‌گوید، «به جز اسرائیل، هیچ متحد ایالات‌متحده در منطقه با هواپیما‌های نسل پنجم پرواز نمی‌کند.» کاساپوغلو این جنگنده روسی را به‌دلیل قابلیت‌های حرکتی‌اش به‌عنوان هیولایی خطرناک در برابر هواپیما‌های نسل چهارم و حتی نسل ۴ و ۵ غربی توصیف کرد.

کاساپوغلو معتقد است که سوخو ۳۵ هرگونه اقدام نظامی پیشگیرانه اسرائیل علیه ایران را پیچیده می‌کند. آن‌هم در زمانی که نیرو‌های دفاعی اسرائیل و جنگنده‌های رادارگریز نسل پنجم F-۳۵ آن‌ها از برتری هوایی در سراسر منطقه برخوردار هستند. اسرائیلی‌ها علاوه بر انجام حملات منظم علیه مواضع ایران در سوریه، آشکارا اعلام می‌کنند که حق حمله به ایران و برنامه هسته‌ای آن را برای خود محفوظ می‌دانند. هرچند مقامات ایران تاکید کرده‌اند که برنامه هسته‌ای‌شان ماهیت صرفا صلح‌آمیز دارد.

هر چند کاساپوغلو معتقد است که F-۳۵ از نظر تئوری از برتری فراتر برد بصری موسوم به BVR برخوردارند که نسبت به سوخو ۳۵ به آن‌ها برتری می‌دهد و از لحاظ اطلاعاتی و حسگر‌ها آن‌ها را در جایگاه بالاتری قرار می‌دهد. او همچنین می‌گوید که اگر هواپیمای جنگی پیشرفته ایالات‌متحده وارد نبرد‌های رودررو شوند که در سناریوی حمله پیشگیرانه نمی‌توان احتمالش را رد کرد، سوخو ۳۵ ممکن است برایشان مشکل ایجاد کند.

وی گفت: «علاوه بر این، درس‌های آموخته‌شده از اوکراین نشان داد که سوخو ۳۵ مجهز به موشک‌هایی با برد فرادید هستند که با استفاده از رادار قدرتمند Irbis-E مجهز می‌شوند و بنابراین می‌توانند در گشت هوایی رزمی قدرتمند ظاهر شوند.»

علاوه بر سوخو ۳۵، روسیه توانایی تسلیحاتی دیگری نیز دارد که در صورتی که در اختیار ایران قرار گیرد، می‌تواند توانایی‌های ایران را به‌طور قابل‌توجهی افزایش دهد. موشک‌های کروز مافوق صوت ضدکشتی مانند موشک‌های اونیکس و یاخنوت که توسط سامانه موشکی Bastion-P شلیک می‌شوند و همچنین سامانه پیشرفته موشکی زمین به هوای اس-۴۰۰ که مقامات روسی بار‌ها اعلام کرده‌اند که مایل هستند آن را به ایران بفروشند.

گای پلوسکی، تحلیلگر دفاعی، به نیوزویک می‌گوید: «دسترسی ایران به جنگنده‌های سوخو ۳۵ و سامانه‌های اس-۴۰۰، چالش مهمی برای هواپیما‌های نسل چهارم اسرائیل، به‌ویژه «ناوگان F-۱۶ و F-۱۵» به‌وجود می‌آورد.

درحالی‌که او استدلال می‌کند که اسرائیل برای حفظ برتری‌اش در منطقه باید همچنان به جنگنده‌های F-۳۵ I دسترسی داشته باشد، در عین حال تاکید می‌کند که اسرائیل چاره‌ای ندارد جز اینکه ناوگان «فا ۳۵» خود را گسترش دهد و استراتژی حملات دقیق را در نظر گرفته و قابلیت‌هایش را در این خصوص توسعه دهد. درغیر این صورت در رویارویی با تهدیدات محیطی موفق نخواهد بود. برخی مقامات سابق اسرائیل نیز قبلاً به نیوزویک در مورد پیامد‌های استراتژیک بالقوه و درازمدت مشارکت روبه‌رشد دفاعی روسیه و ایران ابراز نگرانی کرده بودند.

خرید هواپیما‌های سوخو-۳۵ از سوی ایران ماه‌ها پس از انتشار گزارش‌هایی مبنی بر دستیابی روسیه به پهپاد‌های انتحاری ایران مانند شاهد-۱۳۱ و شاهد-۱۳۶ مطرح شد.

اگرچه مقامات ایران ارسال هواپیما‌های بدون سرنشین به روسیه را به‌عنوان بخشی از توافق‌هایی که قبل از جنگ با روسیه منعقد شده بود، پذیرفته‌اند، اما تهران به‌طور صریح از کمپین نظامی مسکو در اوکراین حمایت نکرده است. مقامات ایرانی همچنین دستیابی کشورشان به تسلیحات روسی را به‌عنوان یک تحول طبیعی در تلاش تهران برای به‌روزرسانی نیروی هوایی خود مطرح کرده‌اند که هدفش تهدید هیچ قدرت سومی نیست.

نماینده دائم ایران در سازمان ملل به نیوزویک گفت: «به دلیل عدم خرید هواپیما‌های جنگی از هیچ کشوری از زمان انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹، توان هوایی ایران قدیمی شده است. سال‌ها، ایران به دنبال خرید هواپیما‌های جنگی از کشور‌های غربی و شرقی بود، اما براساس بند ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، «ایران از خرید و فروش تسلیحات متعارف تا اکتبر ۲۰۲۰ منع شد». این زمانی بود که تلاش‌های ایالات‌متحده برای بازگرداندن تحریم‌های یک‌دهه‌ای در مواجهه با واکنش‌های منفی به دلیل خروج واشنگتن از توافق هسته‌ای چندجانبه در سال ۲۰۱۵ با شکست مواجه شد.

نمایندگی ایران در نیویورک به نیوزویک گفت: «ایران تلاش‌های خود را پس از لغو این ممنوعیت از سر گرفت و روسیه به آن پاسخ مثبت داد. هدف ایران بازسازی و تقویت توان دفاع هوایی خود است که ماهیت دفاعی دارد و تهاجمی نیست و ما هیچ‌گونه تهدیدی را متوجه همسایگان خود نمی‌کنیم.»

آنتون مرداسوف، محقق مؤسسه خاورمیانه مستقر در واشنگتن و شورای امور بین‌الملل روسیه (RIAC) مستقر در مسکو، به نیوزویک گفت که «بی‌تردید، سوخو ۳۵، ناوگان هوایی ایران را تقویت خواهد کرد». یک پیشرفت قابل توجه ممکن است نیاز به یک پروژه بسیار جاه‌طلبانه داشته باشد. او قدرت هوایی ایران را به‌طور کلی «در وضعیت بدی» توصیف کرد که هنوز هم عمدتاً براساس پلتفرم‌های موجود در دوران سلطنت شاهنشاهی بنا شده است.

نیروی هوایی ایران عمدتا متکی به جنگنده‌های F-۵ و F-۱۴ آمریکایی خریداری‌شده در زمان شاه، جنگنده‌های روسی و نسخه‌های چینی آن‌ها و همچنین محصولات صنعتی نظامی است که در واقع نسخه‌های ارتقایافته هواپیما‌های آمریکایی ۴۰ ساله هستند. به عقیده مرداسوف «واضح است که این هواپیما‌ها نمی‌توانند در سطح فنی در مقابل هواپیما‌های اسرائیلی یا مثلاً سعودی بایستند.»

وی همچنین خاطرنشان کرد که این نقطه آسیب‌پذیر بود که ایران را بر آن داشت تا در برنامه‌های موشکی و پهپادی در کلاس جهانی سرمایه‌گذاری کند که توجه مسکو را به خود جلب کرده است. از این نظر، سوخو‌های ۳۵ کارایی رزمی ایران را افزایش داده و البته ذخیره بلندمدتی را برای آموزش خلبانان ایرانی در استفاده از تجهیزات مدرن‌تر فراهم کرده و فرصت‌هایی را برای الگوبرداری از این تکنولوژی و مدرن‌سازی عمیق‌تر صنعت هوانوردی ایران ایجاد می‌کنند.»

مرداسوف گفت: «با توجه به واکنش‌هایی که تهران به دلیل نقش غیرمستقیم در مناقشه اوکراین و همچنین نیاز‌های دفاعی مسکو برای ادامه جنگ دریافت کرده، ادامه هم‌سویی ایران و روسیه در حوزه دفاعی پایدار خواهد ماند. ایران و روسیه اخیراً در بخش نظامی همکاری عمیق‌تری نسبت به آنچه در نگاه اول به نظر می‌رسید، داشته‌اند که شامل تجهیزات راداری، قرارداد‌های ماهواره‌ای و موارد دیگر می‌شود.»

وی خاطرنشان کرد: «تاکنون افزایش روابط ایران و روسیه را به‌عنوان یک حرکت سریع در کوتاه‌مدت می‌دانم، اما گام‌های تند به سمت نزدیکی بیشتر ممکن است رخ دهد؛ به‌ویژه از زمانی که مذاکرات ایران و آمریکا در مورد برجام شکست خورده است.»

تفاوت منافع ایران و روسیه باعث ایجاد اختلافاتی در روابط آن‌ها شده است. دو کشور مدت‌هاست که دوره‌هایی پرنوسان از فراز و نشیب‌ها را در داینامیک روابط دوجانبه خود تجربه کرده‌اند و با وجود افزایش اخیر همکاری‌ها، سوءظن‌های متقابل میان دو کشور همچنان ادامه دارد.

یک کارشناس امنیتی ایرانی که به دلیل ماهیت حساس موضوع خواست نامش فاش نشود، به نیوزویک گفت که فروش جنگنده‌های سوخو ۳۵ ممکن است به دلیل «وضعیت روابط تهران و مسکو که چندان خوب به نظر نمی‌رسد با تأخیر مواجه شود.» این کارشناس ایرانی گفت: «در اینجا یک اگر بزرگ وجود دارد و روسیه به‌ندرت به وعده‌های خود به ایران عمل کرده است.».

اما به‌رغم این دشواری‌ها، این کارشناس ایرانی معتقد است: «روابط ایران و روسیه در زمینه همکاری دفاعی جدا از روابط دیپلماتیک است». این کارشناس خاطرنشان کرد: «این امر حداقل تا حدی به این دلیل است که همکاری‌های دفاعی ایران برعهده سرلشکر محمد باقری، فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است که در عالی‌ترین سمت رئیس ستاد کل نیرو‌های مسلح ایران خدمت می‌کند.»

این کارشناس گفت: «فکر می‌کنم فارغ از هر اتفاقی که در صحنه دیپلماسی بین تهران و مسکو رخ دهد، می‌توان تصور کرد که دو کشور به توسعه همکاری‌های دفاعی خود ادامه خواهند داد». ایگور ماتویف، که پژوهشگر ارشد موسسه شرق‌شناسی آکادمی علوم روسیه و مدرس موسسه دولتی روابط بین‌الملل مسکو (MGIMO) است نیز تحولات اخیر بین ایران و روسیه را نتیجه روندی بسیار عمیق‌تر می‌داند.

ماتویف به نیوزویک گفت: «هر دو طرف بیش از یک دهه است که چنین مشارکتی را ایجاد کرده‌اند. این همکاری‌ها شامل گفت‌وگوی دائمی بین روسیه و ایران، فرمت سه‌جانبه (با ترکیه) در مورد سوریه، هماهنگی میدانی در سوریه و همچنین همکاری تجاری و اقتصادی روسیه و ایران است.»

وی افزود: «با این حال، پیشرفت‌های موفقیت‌آمیز در همکاری‌ها در حوزه فناوری دفاعی می‌تواند به افزایش اعتماد متقابل بین مسکو و تهران کمک کند.» حمایت مشترک ایران و روسیه از بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه، نقطه عطف مهم دیگری در روابط بین دو کشور بود.

با حمایت روسیه در آسمان و حمایت ایران و شبه‌نظامیان متحدش در روی زمین، دولت سوریه با وجود مخالفت فعال غرب، توانست جریان جنگ داخلی خود را به نفع خود تغییر داده و بیشتر سرزمین سوریه را از شورشیان و نیرو‌های تکفیری پس بگیرد. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه و ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران روز پنجشنبه گذشته در تماسی تلفنی درباره درگیری‌ها در سوریه و همچنین روند صلح سه‌جانبه خود با ترکیه گفتگو کردند.

درحالی‌که سوریه همچنان یک میدان جنگ ناآرام برای قدرت‌های خارجی از جمله روسیه، ایران و ترکیه، همراه با ایالات‌متحده و اسرائیل است، ماتویف استدلال می‌کند که تقویت روابط دفاعی مسکو و تهران «به تشدید رویارویی در خاورمیانه منجر نخواهد شد، زیرا هر کشوری حق مشروع برای دفاع از خود دارد.»

در عوض، او استدلال می‌کند که «این واقعیت که همکاری‌ها در حوزه فناوری میان روسیه و ایران وجود دارد، نشان می‌دهد که روسیه در حال بازگشت به خاورمیانه است». وی همچنین خاطرنشان کرد که «همکاری‌ها در حوزه فناوری روسیه در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا فقط ایران را در بر نمی‌گیرد» و «روسیه آماده همکاری با دیگر بازیگران منطقه مانند کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس و ترکیه است» که اخیرا در مقابل تحریم‌های ایالات‌متحده برای دریافت اس-۴۰۰ از روسیه مقاومت کرده اند.

همانطور که ماتویف خاطرنشان کرد، ایالات‌متحده و کشور‌های اروپایی به‌طور منظم به شرکای خود در سراسر جهان از جمله خاورمیانه تسلیحات می‌رسانند. در عین حال، دولت جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات‌متحده‌به شدت از مشارکت دفاعی ایران و روسیه به ویژه در زمینه جنگ در اوکراین انتقاد کرده است.

اوکراین در حال حاضر جزو دریافت‌کنندگان اصلی سلاح‌های غربی است. اما پلتفرم‌های روسیه در دست ایران نیز می‌تواند چالشی برای نیرو‌های آمریکایی در خاورمیانه باشد، زیرا تنش‌ها بین تهران و واشنگتن همچنان بالاست و دیپلماسی در خصوص برجام به‌طور نامحدود متوقف شده است. ایالات‌متحده نیز مانند اسرائیل، هشدار داده است که در رابطه با ایران و برنامه هسته‌ای‌اش «همه گزینه‌ها روی میز است».

جان کربی، هماهنگ‌کننده ارتباطات راهبردی شورای امنیت ملی کاخ سفید در اوایل ماه جاری در گفتگو با خبرنگاران به «روابط دفاعی روبه‌رشد و عمیق بین ایران و روسیه» اشاره کرد. کربی در آن زمان گفت: «این همکاری‌ها برای ما نه‌تن‌ها به‌خاطر جنگ در اوکراین نگران‌کننده است، بلکه منافع امنیت ملی ما در خاورمیانه و شرکای ما در آنجا را به خطر می‌اندازد».

سرگرد جان مور، سخنگوی فرماندهی مرکزی ایالات‌متحده (CENTCOM) در پاسخ به نیوزویک ابراز اطمینان کرد که ارتش ایالات‌متحده همچنان قادر به مقابله با دشمنان منطقه‌ای خواهد بود. مور گفت: «سنتکام و شرکای ما برای کاهش تهدیدات منطقه به‌خوبی مجهز هستند. سنتکام و شرکای آن به‌طور منظم تمرین‌ها و رویداد‌های آموزشی را انجام می‌دهند که برخی از آن‌ها بر دفاع هوایی و حمله، هم از هوا و هم از زمین متمرکز هستند».

او گفت در مورد جزئیات افزایش توانایی سنتکام در رابطه با دستیابی ایران به تسلیحات پیشرفته روسی صحبت نمی‌کند، اما تاکید کرد که نیرو‌های آمریکایی برای دفاع در برابر هر گونه تهدیدات منطقه‌ای آماده هستند. سوخو ۳۵ به تنهایی ممکن است این داینامیک را تغییر ندهد، اما تغییر عمده در دیدگاه ایران و روسیه نسبت به یکدیگر و نتایج آتی این مشارکت ممکن است یک موضوع بلندمدت برای ایالات‌متحده و متحدانش باشد.

عبدالرسول دیوسالار، استاد دانشکده عالی اقتصاد و روابط بین‌الملل دانشگاه در میلان ایتالیا و محقق برنامه ایران موسسه خاورمیانه در واشنگتن دی‌سی، معتقد است که بزرگترین تغییر در داینامیک روابط ایران و روسیه، ظهور پدیده «وابستگی متقابل امنیتی» دو کشور به هم است. دیوسالار به نیوزویک گفت: «من فکر می‌کنم مسکو و تهران روی مفهوم بسیار گسترده‌ای از امنیت کار می‌کنند. این به آن معناست که هر دو طرف متوجه شده‌اند که با مقاومت در برابر فشار آمریکا و فشار غرب، به یکدیگر نیاز دارند و این واقعیت جدید زمانه است.»

این درک متقابل جدید، همانطور که دیوسالار می‌گوید، «به این معنی است که همکاری به حوزه نظامی و امنیتی محدود نخواهد شد» و ممکن است به حوزه اقتصاد و تجارت، از جمله معاملات بالقوه در بخش کشاورزی و بانکی گسترش یابد. ایران و روسیه هم‌اکنون همکاری‌های خود را در این حوزه‌ها تشدید کرده‌اند. دیوسالار معتقد است که همانطور که تهران به احتمال کم احیای برجام و احیای تجارت با غرب پی برده است، مسکو نیز با کاهش شانس بهبود روابط خود با واشنگتن و متحدانش کنار آمده است.

به اعتقاد دیوسالار، با توجه به این تغییر «حتی در زمانی که روسیه روابط خود را با رقبای ایرانی مانند عربستان‌سعودی و امارات‌متحده عربی تقویت می‌کند، مسکو همچنان از محدودیت‌های رویکرد محتاطانه‌تر قبلی در قبال تهران عبور می‌کند.» به نظر دیوسالار، اگر اسرائیل یا ایالات‌متحده به‌دنبال تشدید اقدامات علیه دشمن متقابل خود باشند، روسیه بیش از هر زمان دیگری در این زمینه دخالت کرده و خطرات مداخله را افزایش می‌دهد. دیوسالار می‌گوید: «آنچه من تصور می‌کنم این است که با افزایش تهدیدات احتمالی حمله نظامی علیه ایران، روسیه نیز برای جلوگیری از چنین سناریویی به ایران کمک خواهد کرد تا توانایی دفاعی خود را بهبود بخشد.»
مشخصات جنگنده سوخو-۳۵

سوخو-۳۵ توانایی انجام عملیات گسترده‌ای از دشوارترین مانور‌ها از جمله مانور کبرا، مانور کولبیت، مانور زنگوله (بِل)، مانور تِیل اِسلاید و مانور هوک را در بالاترین کیفیت داراست. جالب است بدانید سوخو-۳۵ همچنین می‌تواند در کمتر از پنج ثانیه سرعت خود را به صفر برساند و کاملا تغییر جهت دهد. در قسمت بیرونی جنگنده سوخو-۳۵ دوازده قسمت برای حمل جنگ‌افزار تعبیه شده است. هر بال هواپیما می‌تواند چهار جنگ‌افزار موشکی در خود جای دهد؛ دو نقطه هم در قسمت زیرین بدنه جنگنده و یک جایگاه هم در زیر هر موتور قرار دارد.

جنگنده سوخو-۳۵ دارای هشت موشک R-۲۷ ER ۱، چهار موشک R-۲۷ EP ۱ و دوازده موشک RVV-AE برد متوسط است. موشک‌های قابل حمل که روی جنگنده نصب شده است، می‌توانند پنج هدف سطح‌به‌سطح را هدف‌گیری کند. جنگ‌افزار‌های هوا به سطح نصب‌شده روی این جنگنده شامل شش موشک تاکتیکی Kh-۲۹ TE، پنج موشک پیشرفته دور برد ضدناو Kh-۵۹ MK، پنج موشک ضد رادار Kh-۵۸ USh، سه موشک دوربرد از نسل ۳ M-۱۴ AE و یک موشک ضدناو یا خونت می‌باشد.

برد این موشک‌ها بین ۱۱۰ تا ۳۲۰ کیلومتر است. بمب‌های هدایت‌شونده سوخو-۳۵ شامل هشت بمب KAB-۵۰۰ Kr، هشت بمب هدایت‌شونده ماهواره‌ای KAB-۵۰۰ S-E و هشت بمب هدایت‌شونده لیزری LGB-۲۵۰ و همچنین سه بمب لیزری KAB-۱۵۰۰ KR است. به‌طور کلی این هواپیما در حالت عادی هشت تن جنگ افزار بار‌گیری می‌کند. /فرارو