مرکزی که با حکم رهبر تاسیس شد

۱۵ فروردین ماه سال ۱۳۸۶ مقام معظم رهبری طی ابلاغیه‌ای به جهاددانشگاهی، خواستار راه‌اندازی مرکزی برای حفظ ذخایر زیستی و ژنتیکی شدند که جهاد دانشگاهی نیز در این راستا مطالعات خود را آغاز کرده و توانست مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران را تاسیس کند. این مرکز پس از گذشت ۱۰ سال توانسته به عنوان مرکز پیشتاز در سطح ملی و بین‌المللی در زمینه‌های مختلفی همچون گردآوری، تعیین هویت، کنترل کیفیت، طبقه بندی، ثبت، نگهداری، تکثیر و توزیع انواع میکروارگانیسم ها و سلول‌های قابل کشت و تجدید پذیر اعم از باکتری، قارچ، ویروس، دانه‌ها و سلول‌های گیاهی و حیوانی و DNA ژنومی و فرآورده‌های نوکلئوتیدی تبدیل شده و به منظور جلوگیری از تضییع و نابودی ثروت‌های ملی کشور، فعالیت کند.

حتی اهمیت فعالیت در این بخش به حدی بوده که در سال ۱۳۹۴ برای نخستین بار روز پانزدهم فروردین ماه به عنوان "روز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی" در تقویم رسمی کشور به ثبت رسید.

روز گذشته نیز اخباری منتشر شده و در قالب آن اعلام شد ریاست جهاد دانشگاهی با استعفای دکتر سید ابوالحسن شاهزاده فاضلی، رییس پیشین این مرکز موافقت کرده و با قدردانی از زحمات او، دکتر سید مجید تولیت ابوالحسنی را به عنوان سرپرست مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران منصوب کرده است. این تغییر مدیریت بهانه‌ای برای مروری کلی بر اهمیت مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران و فعالیت‌های صورت گرفته در آن شد.

تنوع ژنتیکی ایران، برگ برنده‌ای که باید از آن استفاده کرد

در حال حاضر ایران در دنیا به عنوان یک کانون قوی از تنوع ژنتیکی شناخته می‌شود و این تنوع ژنتیک در صورت داشتن دانش، می‌تواند منجر به تولید ثروت و اشتغال شود.

البته شرط این کار آن است که بانک‌های زیستی و محل‌های نگهداری نمونه‌های زیستی به وجود آمده باشند و به راحتی در اختیار محقق و پژوهشگر قرار گیرند چراکه در صورت عدم نگهداری مناسب از این ذخایر در عرصه، گونه‌های مختلف و ارزشمندی که از میلیون‌ها سال پیش در اختیار بشر بوده است از بین می‌رود.

تنوع زیستی در کشور به دلیل شرایط متفاوت آب و هوایی زیاد است و حتی می‌توان گفت تنوع گونه‌های گیاهی ایران برابر کل قاره اروپا است. از این رو برای بهره‌برداری از این پتانسیل به توسعه علم امروزی و امکانات و همچنین استفاده از نیروی انسانی متبحر نیاز داریم.

نمونه‌های زیستی شامل نمونه‌های گیاهی مانند انواع بذرها و بافت‌های گیاهی، رده‌های سلولی حوزه‌های انسانی و جانوری اعم از موارد سالم و بیماری‌ها، انواع میکروارگانیسم‌ها همچون باکتری، قارچ، کپک، مخمر، ریز جلبک و غیره و همچنین در حوزه مولکولی ژنوم موجودات مختلف است.

این نمونه‌های زیستی در شرایط مختلف از ۴ درجه، منفی ۲۰ درجه، منفی ۷۰ درجه، در شرایط فراصد یعنی منفی ۱۹۶ درجه و همچنین به شکل پودرهای خشک شده نگهداری می‌شوند.

همه این نمونه‌ها باید به گونه‌ای نگهداری شوند که پس از خروج از آن شرایط، قابلیت زنده‌مانی و تکثیر را داشته باشند؛ زیرا اگر این قابلیت را نداشته باشند، نشان دهنده آن است که شرایط نگهداری نمونه‌ها استاندارد نبوده است.

اینک بنا بر اذعان متخصصان امر، پس از ۱۰ سال در مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران تمامی نمونه‌ها در همه حوزه‌ها به صورت استاندارد نگهداری شده و این امر اعتماد جامعه بین‌المللی را در قبال نگهداری نمونه‌هایی که در سال‌های قبل فرستاده بودند، جلب کرده است زیرا نمونه‌های ارسالی از کشورهای خارجی به ایران توانسته بودند ظرفیت "زنده مانی قابل قبولی" را کسب کنند.

در این سالها حتی با توجه به فعالیت‌های صورت گرفته در این زمینه کشورهایی همچون اسپانیا، هند، مصر و الجزایر نمونه‌هایی را به این مرکز می‌فرستند و همچنین به شکل تبادل نیز از کشورهایی همچون فرانسه و امریکا نمونه دریافت می‌شود، به گونه‌ای که دانشمندان این کشورها درخواست دریافت برخی از گونه‌های میکروبی ما را می‌کنند و در مقابل این نمونه، نمونه‌ای را که مورد درخواست ما است، به مرکز ارسال می‌کنند.

بازگشت ۷۲۰۰ نمونه بذر ایرانی از بانک‌های جهانی

همچنین دایره فعالیت های صورت گرفته در این سال ها به گونه ای بوده که ایران توانسته است از طریق رایزنی حدود ۷۲۰۰ نمونه بذر ایرانی موجود در بانک‌های خارجی که طی سال‌های قبل و بعد از انقلاب از کشور خارج شده‌ بودند را به کشور بازگرداند.

در این مدت با توجه به نحوه فعالیت‌های صورت گرفته، مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران به عضویت کنسرسیوم آسیایی حفاظت و کاربرد پایدار ذخایر میکروبی درآمده است. این اتفاق در شرایطی رخ داده که ۲۵ مرکز از ۱۴کشور آسیایی از جمله ژاپن، چین، کره، هند، تایلند، مالزی، اندونزی، ویتنام، فیلیپین، مغولستان، لائوس، میانمار و کامبوج به عضویت این کنسرسیوم در آمده‌اند و مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران تنها مرکزی در کشور است که برای عضویت در این کنسرسیوم پذیرفته شده است.

از سوی دیگر مجله بین‌المللی IJSEM فهرستی از کلکسیون‌های میکروبی معتبر از دیدگاه تاکسونومی را منتشر کرده است که در این فهرست، نام بانک میکروارگانیسم‌های مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی از کشور ایران نیز وجود دارد.

فعالیت‌های انجام شده در این مرکز به گونه‌ای بوده که علاوه بر عرصه‌ بین‌المللی در سطح داخلی نیز دی ماه سال قبل مجموعه آزمایشگاه‌های مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران به عضویت شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری درآمد.

علاوه بر این اقدامات دیگری مانند تفاهم‌نامه همکاری‌های مشترک علمی و بین‌المللی میان مرکز گیاه‌شناسی دانشگاه "کاگلیاری" ایتالیا و مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران از دیگر اتفاقات مثبتی بوده که در طول این سال‌ها در این عرصه رخ داده است.

نیاز به حمایت همچنان باقی است

اما با این وجود پیشبرد بهتر اهداف این مرکز به مانند تمامی مجموعه‌های علمی - پژوهشی کشور نیاز به حمایت‌هایی نیز دارد؛ رئیس پیشین این مرکز در گذشته در قالب گفتگویی با ایسنا، گفته بود: در ارزیابی متخصصان خارجی از مرکز ذخایر ژنتیک ایران، این مرکز که عمری ۱۰ ساله دارد، از لحاظ تعداد نمونه‌هایی که جمع‌آوری کرده و خدماتی که ارائه می‌دهد، معادل یک مرکز ۳۰ ساله در اروپا است؛ اما با این وجود بودجه‌ای که برای گردش کاری داریم، یک دهم بودجه مراکز آنها است.

شاهزاده فاضلی با تاکید بر اینکه ذخایر ژنتیکی یکی از بزرگ‌ترین منافع ملی در بحث غذا، محیط زیست، سلامت و انرژی محسوب می‌شود، ‌اظهار کرده بود: دولت دوزادهم حداقل در یک حرکت خوب باید بودجه مرکز را به ۴ برابر افزایش دهد تا به نقطه مطلوب برسیم زیرا در غیر این صورت نه تنها توسعه پیدا نمی‌کنیم بلکه ممکن است با افت کیفیت در شرایط استاندارد مواجه شویم. برای تامین مواد اولیه و برخی از تجهیزات مورد استفاده در نگهداری نمونه‌های زیستی نیاز مالی شدیدی داریم.

بر همین اساس با توجه به اهمیت فعالیت‌های این مرکز و ماموریت‌های تعیین شده آن امید است بخش‌های مختلف از جهاد دانشگاهی و معاونت علمی ریاست جمهوری گرفته تا دیگر نهادهای مرتبط از جمله وزارت جهاد کشاورزی به این بخش توجه بیشتری داشته و هر یک در حد توان خود تلاش داشته باشند شرایط بهتری برای این مرکز فراهم شود.

طبق اظهار نظرهای صورت گرفته اکنون حوزه بیولوژی دریا یکی از منابع مهم در استخراج نمونه‌های زیستی و بهره‌برداری از منافع است در حالیکه هنوز نتوانسته‌ایم از ذخایر ژنتیکی دریاها همچون میکروارگانیسم‌ها، جانداران و گیاهان دریا بهره‌ چندانی ببریم. این اتفاق در شرایطی رخ می‌دهد که در دنیا با استفاده از میکروارگانیسم‌های دریا توانسته‌اند داروی ضد سرطان پروستات تولید کنند اما متاسفانه در ایران به دلیل نبود منابع، هنوز تحقیقاتی در این حوزه انجام نشده است.

بحث ذخیره‌سازی نمونه‌های ژنتیکی و کاربردی کردن و بهره‌برداری از مزایای ذخایر ژنتیکی از جمله رویکردهایی است که در برنامه‌های مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران در سال ۹۷ قرار دارد.

رییس پیشین مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران درباره کاربردی کردن و بهره‌برداری از نمونه‌های ژنتیکی، توضیح داده بود: در برنامه سال ۹۷ قصد آن را داریم که از نمونه‌هایی که می‌توانند در راستای بهره‌برداری از غذای انسان، دام یا طیور باشند، به شکل اقتصادی بهره‌برداری کنیم و در بخش سلامت نیز نمونه‌هایی که می‌توانند در حوزه دارویی اعم از گیاهی و یا میکروارگانیسم‌ها مورد استفاده قرار گیرند را مورد هدف قرار دهیم. مرکز در بخش جانوری نیز در نگهداری اسپرم و تخمک جانوران در حال انقراض نیز می‌تواند فعالیت داشته باشد.

وی در ادامه اظهار کرده بود: در بخش انرژی، تولید سوخت‌های زیستی از منابع گیاهی و میکروبی نیز از برنامه‌هایی است که شروع آن از سال ۹۷ خواهد بود.

رییس وقت مرکز ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران درباره مهمترین فعالیت‌های این مرکز گفته بود: در طی ۱۰ سال گذشته اولین اقدام مرکز این بوده که کلکسیون‌های مهم و اولویت دار گونه‌هایی که در بحث اقتصادی اعم از غذا، سلامت، محیط زیست یا انرژی اهمیت دارند را در داخل و خارج از کشور شروع به جمع آوری و شناسنامه‌دار کردن کند و شمار قابل توجهی از آن‌ها را در مرکز در قالب ۲۷ کلکسیون ارائه کند.

راه‌اندازی چهار بانک سلول‌های انسانی و جانوری، مولکولی، میکروارگانیسم ها و گیاهی، طراحی و راه‌اندازی شبکه ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران، عضویت در فدراسیون جهانی کلکسیون های قابل کشت (WFCC) ، عضویت ایران در کمیته بین‌المللی طبقه‌بندی پروکاریوت‌ها، عقد پنج تفاهم نامه علمی و بین‌المللی با دانشگاه "والنسیا" و کلکسیون مخمرهای صنعتی دانشگاه "پروجیای" ایتالیا و دانشگاه "اراسموس" روتردام هلند، مرکز تحقیقات ژن دانشگاه "سوکوبا" ژاپن و مرکز گیاه شناسی دانشگاه "کاگلیاریای" ایتالیا و 77 تفاهم نامه با مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی کشور، راه‌انداری اولین بانک اسانس و عصاره ایران، راه‌اندازی کامل‌ترین بانک گیاه آرتمیزیای کشور (گیاه تولید کننده ماده دارویی آرتمیزین جهت درمان مالاریا و برخی سرطان‌ها)، ثبت نخستین تعیین توالی کامل ژنوم باکتری‌های بومی ایران در NCBI ، ایجاد اولین بانک سلولی اجداد اسب‌های دنیا (اسب کاسپین)، راه‌اندازی اولین کلکسیون رده‌های سلولی شتر دو کوهانه و دهها مورد دیگر از جمله دستاوردهای این مرکز در سال‌های گذشته به شمار می‌رود.

حال امید است با حضور دکتر سید مجید تولیت ابوالحسنی به عنوان سرپرست جدید مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران، این مرکز به مانند پژوهشگاه‌های رویان و ابن‌سینا و یا سایر مراکز مهم جهاددانشگاهی نقش پررنگ‌تری در بالا بردن ظرفیت‌های علمی و تحقیقاتی کشور داشته باشد.