حزب عدالت و توسعه، از تاسیس تا انحصار قدرت

حزب عدالت توسعه(AKP ) در ١٤/٨/٢٠٠١ از سوی رجب طیب اردوغان، عبدالله گُل، ادریس شاهین، بینالی یلدرم، بلند آرینج برای پر کردن خلاء یک حزب اسلام­گرا میانه ­رو در ترکیه، تشکیل شد. در حال حاضر احمد داود اغلو نخست وزیر فعلی ترکیه ریاست این حزب را بر عهده دارد. رویکرد این حزب ترکیبی از محافظه‌کاری، لیبرالیسم و نئوعثمانیسیم است.

این حزب در انتخابات سال ٢٠٠٢ با کسب ٣/٣٤ در صد آرا و کسب بیش از ٣٦٤ کرسی برای دومین بار در تاریخ جمهوری ترکیه به عنوان یک حزب اسلام­گرا قدرت را به دست گرفت اما برخلاف حزب رفاه ستاره اقبال عدالت و توسعه بسیار پر فروغ و طولانی­تر بود. این حزب در انتخابات­های سال ٢٠٠٧ (٦/٤٦ درصد آرا)، در سال ٢٠١١ (٨/٤٩ درصد آرا) را به دست آورد ولی در انتخابات جولای ٢٠١٥ با به دست آوردن کمتر از چهل و یک درصد آرا موفق به تشکیل کابینه تک حزبی نشد؛ در نتیجه برای بار دوم در اول ماه نوامبر انتخابات پیش از موعد انجام شد. در بیست و ششمین انتخابات پارلمانی حزب آک پارتی با به دست آوردن ٤/٤٩ درصد آرا دوباره سکان حکومت تک حزبی را به دست گرفت. این حزب همواره در سیاست­های خود چزخش­های بسیار بزرگی را تجربه کرده است که می­توان به دوستی با اسد تا تقاضای کناره­گیری وی، تایید مسئله کردها و بعدا انکار این مسئله و... اشاره کرد.

مبانی نظری، سیاسی و اقتصادی حزب عدالت و توسعه

حزب عدالت و توسعه به لحاظ فکری ضمن انقطاع از بخش­های بزرگ از میراث دولت کمالیستی درصدد ایجاد ترکیه­ای نوین براساس مبانی فکری و نظری خود است. این حزب علیرغم اینکه دارای مشی اسلامی به اجتماع و فرهنگ است؛ ولی نقطه تمایز آن از سایر جریانات اسلامی در ترکیه و حتی منطقه به مرشد فکری این گروه باز می‌گردد. آک پارتی و به‌ویژه شخص رجب طیب اردوغان تحت تاثیر "نجیب فاضل" شاعر و متفکر ترک هستند. نجیب فاضل به شدت معتقد به ایده­ی دولت اسلام­گرا با ماهیت ترک-دیدگاه ملی­گرایانه به دین- و در عین حال تک حزبی می­باشد. وی معتقد است ترکیه باید توسط یک حزب و یک رهبر شوهمند با شورایی متشکل از صد و یک نفر، این کشور را بر اساس اندیشه اسلامی اداره کند. امری که در طی سال­های گذشته به خوبی بر سیاست و دکترین عدالت و توسعه اثر گذاشته است این مسئله همچنین توسط بسیاری از کارشناسان در تحلیل مبانی فکری و سیاسی این حزب مورد غفلت واقع شده بود.

حزب عدالت و توسعه به لحاظ سیاسی در عرصه سیاست خارجی و داخلی خانه تکانی‌ای اساسی انجام دادند. آنها در حوزه داخلی سیاست­های قبلی آنکارا را مورد بازبینی قرار دادند؛ از جمله سیاست تعامل با کردها، مشی سکولار دولت، دخالت ارتش در سیاست....در دوره­ی زمامداری این حزب با تغییرات بنیادین مواجه شد. همین امر باعث اقبال عمومی نسبت به آنان شد. برای نمونه آن‌ها در گردآوری آرای کردها در اوایل کار خود بسیار موفق عمل کردند؛ اگر چه در حال حاضر این زخم قدیمی ترکیه یکی از چالش­های استراتژیک این حزب محسوب می­شود.
در حوزه­ی خارجی نیز رویکرد حاکم بر سیاست خارجی ترکیه را بر اساس دکترین عمق استراتژیک احمد داوود اغلو سازماندهی کردند. داوود اغلو با تأکید بر موقعیت خاص ترکیه در ابعاد جغرافیایی، تاریخی و... خواهان ایفای نقش ترکیه به عنوان کشوری مرکزی در سیاست جهانی می­باشد. از نظر اغلو، نباید ترکیه را میان کشورهای وابسته به غرب یا حایل میان شرق و غرب دانست، بلکه ترکیه کشوری مرکزی است که از حوزه نفوذ قابل توجهی در مناطق جعرافیایی مجاور خود و حتی فراتر از آن برخودار می­باشد. به طور کلی، دکترین عمق استراتژیک خواهان ایفاء نقش بیشتر ترکیه در سطح بین­الملل می­باشد و در طی چند سال اخیر، به دلیل موضع‌گیرهای خاص نسبت به مسائل منطقه­ای و بین­المللی بسیار مورد توجه قرار گرفته است.

اقتصاد را می­توان یکی از مهمترین دستاوردهای این حزب در تاریخ جمهوری ترکیه به حساب آورد. این حزب با مهار تورم سرسام آور( نرخ تورم دو رقمی ‌و بالای ٧٠ درصد را که سال‌ها ترکیه به آن‌ مبتلا بوده به یک رقمی تبدیل و آن‌را به یکی‌ از پایین‌تر ین نرخ‌های تورم در خاورمیانه رسانده است) این کشور، راه را برای پیشرفت اقتصادی کشور گشود؛ به نحویی که در حال حاضر ترکیه به لحاظ رشد اقتصادی در میان کشورهای اروپایی به چین اروپا مشهور است. همچنین این کشور جزو شش اقتصاد بزرگ اروپا محسوب می­شود. از طرف دیگر عدالت و توسعه در برنامه­ بلند پروازانه­ی حزب خود برای آینده مژده این را به ملت ترکیه داده است که در سال ٢٠٢٣ یعنی در آستانه صدمین سالگرد جمهوری این کشور جزء ده اقتصاد برتر جهان خواهند بود.


چالش­های پیشروی عدالت و توسعه

حزب عدالت و توسعه به طور توامان دارای سه چالش بزرگ و استراتژیک است که به طور عمده از مبنای نظری و دیدگاه این کشور در زمینه سیاست خارجی سرچشمه می­گیرد.
الف) این حزب در طول چند سال گذشته میل خود را برای قبضه قدرت و سیاست در این کشور را به خوبی به نمایش گذاشته است. نمونه بسیار ساده این تمایل را می­توان در کاخ بزرگ رئیس جمهور اردوغان مشاهده کرد که کاخی را با هزینه بیش از ششصد میلیون دلار و سیصد اتاق بنا کرده است. آک پارتی درصدد است نظام سیاسی کشور را در ابتدا از پارلمانی به ریاستی تغییر بدهد و سیاست کشور را در پایان براساس ایده­های نجیب فاضل طرح ریزی نماید. این حزب در این راستا درصدد بنیان ترکیه­ای قدرتمند و تک حزبی است. عدالت و توسعه در راستای اهداف سیاسی خود به سرکوب مخالفان از جمله نیروهای وابسته به فتح‌الله گولن، بازداشت بی‌شمار روزنامه نگاران(ترکیه درصدر جدول کشورهایی است که بیشترین شمار روزنامه‌نگاران دربند را دارد)، دخالت در سیستم قضایی، سرکوب شدید تظاهر کنندگان.... پرداخته است. این امر باعث نوعی اجماع در میان نیروهای اپوزیسیون و جامعه مدنی برای مقابله با این حزب شده است.

ب) حزب عدالت و توسعه در زمینه حل مسئله کردها نیز با چالشی جدی مواجه است این حزب اگرچه از سال ٢٠٠٩ (در چهارچوب مذاکرات اسلو) وارد مذاکره با کردها شده است؛ ولی تاکنون نتیجه­ای ملموس و حقوقی از این مذاکرات منتج نشده است. در چند ماه گذشته روند مذاکرات صلح به واسطه شروع دوباره درگیری مسلحانه به نقطه آغازین خود بازگشته است. این حزب در این مدت در صورتبندی سیاست­های خود در مناطق کردنشین بر اساس سیاست­های دولت­های سلف خود عمل کرده است.

ج) چالش بزرگ دیگر این حزب که باعث خدشه­ بسیار بزرگی به اعتبار دولت آنکار شده است به سیاست خارجی این کشور خصوصاً در منطقه خاورمیانه و در تعامل با کشورهای همسایه بازمی­گردد. اگرچه بخش عمده دکترین عمق استراتژیک به "به صفر رسانیدن مشکلات" با کشورهای همسایه بازمی­گشت. در همین چهارچوب با یونان، ارمنستان-در قالب دیپلماسی فوتبال-اقلیم کردستان عراق و سوریه روابط خود را تا حدود زیادی بهبود بخشید؛ ولی بعد از تحولات انقلاب‌های عربی سیاست خارجی ترکیه بیشتر براساس گسترش ایدئولوژیک بنا نهاده شده که این امر تا حدودی باعث انزوای ترکیه در سطح منطقه شد. هم اکنون ترکیه ضمن تضاد با محور حامیان دولت اسد در سوریه دارای چالش جدی حتی با کشورهایی همچون مصر نیز می­باشد.