آیا روسیه پشت اسد را خالی می کند؟

تابناک، این پرسشی است که می‌توان پاسخ‌های متعددی به آن داد. با این حال، پاسخ قابل تصور و قابل باوری که می‌توان به این پرسش داد، این است که روس‌ها تصمیم خود برای کنار زدن بشار اسد را گرفته‌اند و در این زمینه در حال رایزنی و تعامل با آمریکایی‌ها هستند.

حال باید گفت، چه نشانه‌هایی برای تأیید این ادعا وجود دارد؟

خروج نیروهای روسیه از سوریه

مداخله روسیه در جنگ داخلی سوریه در سی ام سپتامبر ۲۰۱۵ شروع شد و پس از حملات هوایی متعدد علیه مواضع معارضان سوری که منجر به پیشروی ارتش سوریه در مناطق تحت اشغال معارضان شد، در ‌‌نهایت در مارس ۲۰۱۶ بود که ولادیمیر پوتین از خروج نیروهای روسیه از خاک سوریه خبر داد. اعلام خبر خروج نیروهای روسی از خاک سوریه آنچنان غافلگیرکننده بود که بسیاری از کار‌شناسان در تحلیل آن سردرگم بودند.

در همین زمان، چندی پیش، عبدالباری عطوان، سردبیر روزنامه رأی الیوم در تحلیل تصمیم روسیه مبنی بر خروج تعداد زیادی از نیروهای روسی از سوریه نوشت: «این گام خشمگین روسیه در واکنش به اظهارات روز شنبه «ولید المعلم»، وزیر خارجه سوریه برداشته شده است. المعلم در اظهارات خود گفت که بشار اسد خط قرمز است و هیچ انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی بدون نظارت دولت سوریه انجام نمی‌گیرد».

به عقیده وی، نوعی «بحران» در روابط سوریه و روسیه به وجود آمده و چند روز پیش از نشست ژنو به اوج خود رسید و دلیل آن ملاحظات سوریه در مورد بسیاری از مسائل و از همه مهم‌تر مبهم نگاه داشتن سرنوشت بشار اسد و اعطای اختیارات گسترده به دولت در مرحله انتقالی به ‌ضرر اختیارات رئیس جمهور است.

فرانتس کلینتسی ویچ، معاون اول رئیس کمیته دفاع و امنیت شورای فدرال روسیه نیز این اقدام را در راستای تلاش روسیه برای پیشبرد روند سیاسی و فرصت دادن به گروه‌های سیاسی برای پایان دادن به جنگ ارزیابی کرد. وی در این زمینه گفت: تصمیم پوتین چه بسا نه تنها دلایل نظامی بلکه دلایل سیاسی هم داشته باشد.

وی تأکید کرد: روسیه قصد سوزاندن همه پل‌ها و عقب نشینی از روند برقراری صلح در سوریه را ندارد؛ به ویژه در مبارزه با تروریسم. این مسئول روس همچنین تأکید کرد: روسیه می تواند در صورت لزوم، یک روزه با آمادگی کامل به سوریه بازگردد.

این در حالی است که برخی رسانه‌ها و تحلیلگران معتقدند، هدف اصلی پوتین از ورود به جنگ سوریه، تحت الشعاع قرار دادن بحران اوکراین و تحریم‌های اعمالی غرب علیه این کشور بوده است. چنانچه روزنامه انگلیسی گاردین در گزارشی نوشته است: عملیات روسیه که هدف شکست داعش بوده تکمیل نشده و هر فردی که به نقشه جایی که روسیه بمباران می‌کرد نگاهی بیندازد، باور نمی‌کند این عملیات واقعی بوده باشد. هدف کمپین سوریه مجبور کردن غرب برای همکاری دوباره با روسیه بود. این امر محقق شده و اکنون آن‌ها در حال خروج از این درگیری با اندکی خسارت هستند.

اظهارات اخیر وزرای خارجه روسیه و آمریکا

اظهارات همزمان وزرای خارجه روسیه و آمریکا نیز گمانه زنی‌ها را برای قطع حمایت‌های روسیه از بشار اسد قوت بخشیده است.

هفته گذشته جان کری، وزیر خارجه آمریکا، کناره‌گیری بشار اسد از قدرت را شرط پایان جنگ در این کشور دانست. کری با تأکید بر اینکه واشنگتن متعهد به همکاری با شریکانش برای رسیدن به انتقال سیاسی بدون حضور بشار اسد در قدرت است، گفت: «تنها با انتقال (سیاسی) می‌توان به این جنگ پایان داد».

وزیر خارجه آمریکا در ادامه اظهاراتش گفت: «نمی‌توان این جنگ را تا زمان ادامه حضور اسد ادامه داد، زیرا او نمی‌تواند این کشور را متحد کند».

این در حالی است که بر خلاف مواضع آمریکایی‌ها در ابتدای بحران سوریه، در سپتامبر ۲۰۱۵ جان کری برای اولین بار گفت که کناره گیری اسد، الزاما نباید در ابتدای دولت انتقالی رخ دهد! او در توضیح نظر خود گفت که اسد باید برود اما نحوه و زمان بندی آن مسأله‌ای است که می‌تواند مورد مذاکره قرار بگیرد.

به نظر می‌رسد، هم اکنون نحوه و زمان بندی آن در حال مذاکره است و یا مراحل نهایی خود را می‌گذراند و به نظر می‌رسد در این زمینه واشنگتن و مسکو در هماهنگی کامل با یکدیگرند. سخنان هفته گذشته، وزیر خارجه روسیه مبنی بر اینکه بشار اسد متحد روسیه نیست نیز گمانه زنی‌ها در مورد توافق واشنگتن-مسکو برای رفتن بشار اسد را تقویت کرده است.

لاوروف در مصاحبه با خبرگزاری ریانووستی ـ که در چهارشنبه ۱۵ اردیبهشت منتشر شده است ـ گفت: «بشار اسد متحد ما نیست. ما در جنگ علیه تروریسم و برای حفظ یکپارچگی سوریه از او حمایت می‌کنیم، ولی او به حدی که ترکیه متحد نزدیک آمریکاست، متحد روسیه قلمداد نمی‌شود».

بنابراین، اینکه لاورف تأکید کرد بشار اسد متحد روسیه نیست، بدین معناست که خط قرمزی به نام اسد در مذاکرات وجود ندارد و روس‌ها آماده معامله برای رفتن اسد هستند.

پیشروی‌های ارتش سوریه و تأکید مشکوک روس‌ها بر آتش بس

موضوع دیگری که تا حدودی تردید‌ها نسبت به نیات حمایتی روسیه در قبال بشار اسد و نظام سیاسی سوریه را افزایش داده، تلاش و اصرار روسیه-با همکاری آمریکا- برای آتش بس در مناطقی است که ارتش سوریه در حال پیشروی در آنجا است.

در حالی که ارتش سوریه پیشروی‌های قابل توجهی در مناطق مختلف سوریه و به ویژه حلب داشته است، چه دلیلی هست که روسیه بر لزوم آتش بس تأکید کند. در واقع در وضعیتی که معارضان مسلح در موضع ضعف قرار دارند و می‌توان آن‌ها را از مناطق تحت تصرفشان بیرون راند، پیگیری‌های روسیه برای اعلام آتش بس نمی‌تواند دلیلی جز جلوگیری از تثبیت موقعیت اسد و یا ایجاد موازنه میان ارتش سوریه و مخالفان داشته باشد.

انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و رویکرد جدید روسیه

مواضع اخیر روسیه در قبال بحران سوریه را که با کمرنگ کردن نقش بازیگران منطقه و طرف قرار گرفتن ایالات متحده در مذاکرات همراه بود، می‌توان مؤید این نکته دانست که کرملین درصدد نشان دادن چراغ سبز به کاخ سفید و تمایل خود به احیای روابط با این کشور است؛ بنابراین، انتخابات ریاست جمهوری در امریکا پیامدهای حائز اهمیتی برای مسکو به دنبال خواهد داشت که مهم‌ترین آن را شاید بتوان احیای روابط طرفین دانست و این امر در اظهارات ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه نیز آشکار است.

وی اعلام کرد که مسکو آماده همکاری با هر یک از کاندیدا‌ها به عنوان منتخب مردم خواهد بود؛ هرچند تعارضاتی میان دو کشور وجود دارد، دستورکارهای مشترکی هم موجود است که زمینه‌های همکاری را ایجاد خواهد کرد.

در یک نگاه کلی می‌توان گفت، وضعیت کنونی روسیه (تضعیف وضعیت اقتصادی به دلایلی چون کاهش بهای نفت، اعمال تحریم‌ها از سوی غرب و به تازگی نیز بازیگری امریکا در صحنه انرژی، درگیری وی در بحران‌های بین المللی از جمله سوریه، تمایل این بازیگر به افزایش نقش بیشتر در حوزه بالکان و همچنین نگرانی از گسترش ناتو به سمت شرق) سبب شده است تا این بازیگر نیاز خود به احیای روابط با ایالات متحده را بیش از پیش لازم بداند. از این روی، انتخابات آتی ریاست جمهوری این کشور را بستری مناسب جهت تحقق این امر تلقی کرده و چراغ سبزی را در خلال بازیگری خود در خاورمیانه به واشنگتن به ویژه در ارتباط با بحران سوریه نشان داده است که این امر می‌تواند دلالت‌هایی برای بازیگران منطقه به دنبال داشته باشد.

این‌ها نشانه‌هایی هستند که می‌توان بر اساس آن‌ها مدعی شد که روسیه در حال راه اندازی بازی جدیدی است که در این بازی روس‌ها، قرار نیست بشار اسد جایی داشته باشد.

در همین زمینه، امروز روزنامه العرب، چاپ لندن ادعا کرد که روس‌ها چندان اعتقادی به حفظ اسد ندارند و «عاشق» اسد نیستند و او را متحد خود نمی‌دانند. العرب به اظهارات سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه اشاره می‌کند که تأکید کرد، روسیه همچنان بر تحقق مطالباتی مشخص اصرار دارد، به این امید که دریچه‌ای برای ورود به راه حل سیاسی و مسیری مناسب برای رفتن اسد از قدرت یافت شود.

العرب می‌نویسد که شکی نیست روس‌ها به دنبال راه مناسبی هستند تا اسد با کمترین هزینه ممکن از قدرت کنار رود. برای روس‌ها آنچه اهمیت دارد، حفظ ارتش و امنیت سوریه است و اصرار دارند مسائل دیگر از جمله سرنوشت اسد از طریق مذاکره حل و فصل شود.

این روزنامه عربی می‌نویسد، هم اکنون بحث‌ها در مسکو و واشنگتن بر سر امکان رفتن اسد از قدرت در کمترین زمان ممکن حتی سریع‌تر از آنچه انتظار می‌رفت متمرکز شده است، به شرطی که کاخ سفید مخالفان را راضی کند که واقعا نهادهای کشور را بدون تغییرات ریشه‌ای که ثبات کشور را تهدید کند، حفظ کنند.