الازهر از تاسیس تا به امروز

دانشگاه و مرکز علوم دینی الأزهر بدون شک یکی از قدیمی ترین دانشگاه های اسلامی در جهان است که فعالیت علمی، فرهنگی، فکری و آموزشی خود را از قرن چهار هجری(10میلادی) آغاز کرده است.شاید بتوان آن را نوعی پایه گذار سازماندهی دانشگاهی در شرق و غرب از سال1872 دانست.چرا که در این سالها بود که اساسنامه ای حول چگونگی گذران دروس و به دست آوردن مدرک علمی معتبردر الأزهر پی ریزی شد.این قانون در واقع گامی عملی بود که جهت آن تنظیم شیوه ی کسب دانش در دانشگاه بود.
در سال 1930 قانونی پیرامون نحوه ی تقسیم بندی رشته های دانشگاهی و دانشکده ها به شیوه ای مجزا و برنامه ریزی شده تصویب گشت.در این مرحله ،آموزش عالی در الأزهر شامل دانشکده هایی به این قرار بود:دانشکده ی فقه و شریعت،دانشکده ی اصول دین و دانشکده ی زبان و ادبیات عرب.در 5 مارس 1961 ماده ای توسط الأزهر پیگیری شد که به موجب آن دانشکده های مدیریت و بازرگانی،پزشکی ،مهندسی و کشاورزی نیز به مجموعه علوم دینی الأزهر اضافه گشت.در همین دوره بود که الأزهر دربهای خود را به سمت بانوان مسلمان گشود و آنها توانستند در دانشکده هایی چون پزشکی،مدیریت و بازرگانی،علوم پایه،زبان و ادبیات عرب،علوم انسانی و اسلامی به تحصیل بپردازند.وجه تمایز دانشکده های علوم جدید در الأزهر همراهی دروس اسلامی با دروس تخصصی هر رشته است.
تأسیس الأزهر:
تأسیس مسجد الأزهر به سالهای حکومت سلسله ی فاطمیون مصر بر می گردد. سنگ بنای اولیه آن به دستور خلیفه المعز لدین الله فاطمی در 14 رمضان 359 هـ(971 م ) گذارده شد و این مسجد اولین بار در هفتم ماه رمضان سال 361 هـ جهت اقامه ی نماز افتتاح گشت. وجه تسمیه آن به نام بانو فاطمه زهرا(س) است. چرا که فاطمیون نسب خویش را به این بانوی گرامی نسبت می دادند.هدف از پایه گذاری آن در ابتدا دعوت به مذهب تشیع بود. اما بعدها و در زمان وزیر وقت یعقوب بن کلس ، بعد آموزشی و تربیتی یافت به طوری که خلیفه العزیز در سال 378 هـ آن را به مرکزی جهت تدریس علوم دینی تبدیل کرد در حالی که تا پیش از آن تنها جایی برای برگزاری مناسک عبادی مسلمانان و نشر مذهب تشیع بود.
اولین استاد الأزهر قاضی القضات أبوالحسن بن نعمان بود که در سال 365 هـ
(اکتوبر975 م ) اولین حلقه تعلیمی اش را آغاز کرد و بعدها جلسات به صورت منظم ادامه یافت.حلقه های درس و بحث اولین شیوه ی آموزش در الأزهر بود و دست یافتن به مقام استادی تنها زمانی امکان پذیر بود که اساتید پیشین و خلیفه ی وقت او را تأیید کرده و به وی اجازه ی تدریس می دادند.بعد ها این حلقه های مکتب خانه ای از حیث موضوع بحث تنوع یافت و تعلیم دروسی چون فقه، علوم حدیث، تفسیر، زبان عربی و سایر علوم مرتبط با دین و شریعت را شامل گشت .
با این که در زمان صلاح الدین ایوبی جلسات درس و بحث به مدت صد سال متوقف گشت اما مدارک تاریخی دال بر استمرار این حلقات به صورت نامنظم و درزمانهای منقطع می باشد. در زمان "الظاهر بیبرس البندقداری" سلطان عهد ممالیک مصر با بازسازی و توسعه الأزهر جلسات درس به روال پیشین خود برگشت و جایگاه تعلیمی خود را بازیافت.در این دوران بود که به کتابخانه ای عظیم و منابع تاریخی و علمی نفیس مجهز گشت به طوریکه آن را به یکی از مهمترین و غنی ترین کتابخانه های جهان و به خصوص مشرق زمین تبدیل کرد.بازسازی ،مرمت و تجهیز الأزهر در زمان سلاطین عهد ممالیک نیز تداوم یافت به طوریکه آن را
" مدرسه ی مصر مادر" و " دانشگاه بزرگ اسلامی" نام نهادند.پس از فرآیند توسعه و بازسازی بود که الأزهر رشته های متعدد علمی و دانشگاهی را در کنار سایر علوم دینی در برگرفت که عبارتند از نجوم ،ریاضی پزشکی، معماری ،زیست شناسی ،تاریخ و برخی گرایشهای علوم اجتماعی .بزرگترین اساتید الأزهر عبارتند از :ابن خلدون،ابن حجر العسقلانی،السخاوی، ابن تغری بردی، القلقشندی و ..
با وجود جمود طولانی مدتی که در عهد امپراتوری عثمانی بر الأزهر مستولی گشت توانست در اوج بودن خود را از حیث علم و معرفت طی سالهای متمادی حفظ کند، به طوریکه همواره پناهگاه دانشمندان و عالمان جهان اسلام در علم جویی و کسب معرفت بوده و هست.
الأزهر همچنین مرکز نهضتها و شورشهای مردمی علیه جورو ستم حکام و سلاطین عثمانی، اشغال فرانسویان و همچنین حمایت از مردم در زمان روی کار آمدن محمد علی به عنوان والی وقت مصر بود.این مرکز طی قرون متمادی تنها مکان علم آموزی برای کارمندان و دبیران و منشیان مراکز دیوان سالاری دولتی در جهان اسلام بود.
همزمان با نهضت اروپایی سازی مصر دانشجویان و فارغ التحصیلان الأزهر هسته ی مرکزی دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی بودند که خواهان رسیدن به مرحله ای از پیشرفت با توجه به الگوی غربی آن بودند.محمد علی فعالیت آموزشی الأزهر را درزمینه ی علوم دینی محدود ساخت.اما در اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20الأزهر شاهد اصلاحات درون ساختاری بود که هدف آن ایجاد ساختاری مطابق با دانشگاه های غربی بود.پیشرو این اصلاحات شیخ محمد عبده بود که مجلسی را جهت اداره ی بهتر و کارآمدتر الأزهر در 6رجب سال1312هـ پایه گذاری کرد.
در سال 1911 م قانونی تصویب شد که به موجب آن مراحل تحصیل،فارغ التحصیلی ، نحوه گذران مواد درسی ،تنظیم نحوه ی برگزاری امتحانات و أخذ مدرک تحصیلی معین گشت و همچنین هیئتی از بزرگان الأزهر تحت ریاست شیوخ الأزهر تشکیل گشت که هدف آن نظارت ساختاری و کارکردی بر این مرکز بود.به دنبال آن در سال 1930قانونی به شمار 49 مصوب گشت و دانشکده های سه گانه الأزهر در شکلی نوین پایه ریزی و احداث شد.این دانشکده ها عباتند از :اصول دین،زبان و ادبیات عرب و شریعت .به موجب تبصره ای اجازه ی احداث این دانشکده ها نیز داده شد:ریاضیات ،علوم پایه، مطالعات اجتماعی و ...همچنین به موجب ماده ی قانونی به شماره 26 که در سال 1936 تصویب شد تحصیلات عالیه در این مرکز به مراحل زیر تقسیم گشت:
مرحله ابتدایی 4 سال
مرحله ثانوی5 سال
مرحله عالیه 4 سال
مرحله نهایی که دو بخش می باشد:
مدرک بین المللی همراه با اجازه ی تدریس یا قضاوت برابر است با فوق لیسانس.
مدرک بین المللی با عنوان استادی برابر است با دکتری.
به موجب طرحی که در سال 1961 تصویب گشت الأهر به عنوان هیئت بزرگ علوم اسلامی در حفظ میراث اسلامی ،علوم اسلامی و نشر اسلامی معین شد و در این راستا تجهیزات و زیرساختهای اساسی در نظر گرفته شد.
برخی از فعالیتهای الأزهر در زمان حاضر:
افتتاح شبکه ای اینترنتی که الأزهر را با سایر دانشگاه های جهان در ارتباط قرار می دهد.
طراحی و راه اندازی سایت الأزهربا عنوان زیر که دارای بخش های ورودی مختلفی است.
www.azhar.edu.eg/
برگزاری کارگاه های علمی مختلف که زمینه ای برای در ارتباط قرار دادن اساتید و کادر علمی با سیاست گذاران در بخش پیشرفت علوم و فنون در وزارت آموزش عالی مصر را فراهم آورده است.
تأسیس مرکز آموزش زبان انگلیسی در همه دانشکده های الأزهر.
برگزاری سه دوره ی آموزشی در مجلس فرهنگی انگلستان جهت آماده سازی 53 عضو هیئت علمی از 43 دانشکده الأزهر که هر کدام به نمایندگی از بخش های سه گانه علوم اسلامی، انسانی و علمی در این دوره ها حاضر شده اند.
منبع:
www.azhar.edu.eg

ترجمه و تلخیص: هدی بصیری